अस्पृश्यांचे हेडगे रानवट जमातीचे तशेंच दलीत समाजाचे प्रस्न संवसारामुखार येवचे म्हूण ताणें खासा यत्न केलो. लंडनांत भरिल्ले गोलमेज परिशदेंत आपली बाजू मांडून हिंदू संस्कृतायेन तांचे पिळगेक न्हयकारिल्ले अधिकार परते मेळोवन दिवपाक म्हत्वाचो वावर केलो. दलितांचे प्रस्न लोकांमुखार मांडपाखातीर ‘ बहिष्कृतभारत ’, ‘ जनता ’, ‘ समता ’, सारक्या खबरेपत्रांतल्यान सातत्यान बरप केलें. २४ सप्टेंबर १९३२ दिसा गांधी – आंबेडकार हांच्यामदीं ‘ पुणे कबलात ’ जाली. तातूंत राखीव जाग्यांचो आंकडो थारावपाखातीर पांच वर्सांनी ‘ जननिर्देश ’ घेवचो अशें थारलें.
सन १९३६ त ताणें स्वतंत्र मजूर पक्षाची थापणूक केली. सन १९३७ त विधानसभेचो वांगडी म्हूण तो वेंचून आयलो. सन १९३७ त संघराज्य पध्दत आनी दारुबंदी धोरण हाका ताणें खर निशेद परगटायलो. सन १९४२ त ‘ ऑल इंडिया शेड्यूल्ड कास्ट्स फेडरेशनाची ’ ताणें थापणूक केली. सन १९४२ ते १९४६ मेरेन व्हाईसरॉयच्या कार्यकारी मंडळांत तो कामगार फुडारी आसलो. ह्या काळांत ताणें ‘ पीपल्स एज्युकेशन सोसायटीची थापणूक केली आनी मुंबय सिध्दार्थ महाविद्यालय सुरू केलें. सन १९४६ त बंगाल प्रांतांतल्यान संविधान सभेचेर वांगडी म्हूण तो वेंचून आयलो. २९ ऑगस्ट १९४७ वर्सा स्वतंत्र भारताचे घटना समितीचो अध्यक्ष म्हूण ताची वेंचणूक जाली.
हिंदू बायलांचे सर्वांगीण भलायकेखातीर ताणें मांडिल्ल्या ‘ हिंदू कोड बिलाक ’ कर्मठवाद्यां कडल्यान विरोध जालो. हें बिल लोकसभेंतल्यान भायर पडटकच, नेहरूच्या मंत्रीमंडळांतल्यान कायदेमंत्री पदाचो राजीनामो दिवन तो भायर सरलो आनी परतून १९५२ त राज्यसभेचेर वेंचून आयलो. लोकसभेची वेंचणूक ताणें दोन फावट लडयली. पूण दोनूय फावट ताका हार खावची पडली.
हिंदू धर्मांतल्या चातुर्वर्ण्य वेवस्थेक विटून १४ ऑक्टोबर १९५६ दिसा नागपूर हांगा समता, भावपण, न्याय, स्वतंत्रताय, प्रज्ञा, करूणा, शील हांची शिकवण समस्त संवसाराक दिवपी बौध्द धर्माची दीक्षा ताणें आपल्या सुमार पांच लाख अनुयायांसयत घेतली.
आंबेडकारांक वाचनाचो खूब नाद आसलो. ताच्या ग्रंथांलयांत २५,००० दुर्मीळ पुस्तकां आसलीं. ताच्या गाजिल्ल्या पुस्तकांमदीं ‘ द इव्होल्यूशन ऑफ प्रॉव्हिन्शिअल फायनान्स इन ब्रिटीश इंडिया ’ (१९२४), ‘ द प्रॉब्लेम ऑफ द रुपी ’ (१९४६), ‘ व्हॉट काँग्रेस अँड गांधी हॅव डन टू द अनटचेबल्स ’ (१९४८), ‘ बुध्द अँड हिज धम्म ’ (१९५७), ‘अॅनायहिलेशन ऑफ कास्ट्स (१९३७) ’ ह्या पुस्तकांचो आस्पाव जाता. राजकी विशयांवेल्या ग्रंथांमदीं ‘ थॉट्स ऑन पाकिस्तान ’ (१९४०), रानडे, गांधी अँड जिना, (१९४३), ‘ थॉट्स ऑन लिंग्विस्टिक स्टेट्स ’ (१९५५) हाचो आस्पाव जाता. मराठी भाशेंत ताणें खूब थोडें बरप केलें. हें बरप चडशें खबरांपत्रांतल्यान उजवाडाक आयलां.
१९९० वर्सा भारत सरकारान ताका मरणोत्तर ‘ भारतरत्न ’ पुरस्कार दिलो. १४ एप्रिल १९९० दिसा ताचे घरकान्नीकडेन राष्ट्रपतीन हो पुरस्कार सुपूर्द केलो. १९९० वर्सा भारत सरकार बाबासाहेब आंबेडकराचें ‘ जल्मशताब्दी वर्स ’ म्हूण मनयता.
-दादू भि. मान्द्रेकार
आंबो: (झाड आनी फळ)
(मराठी - आंबा; हिंदी - आम; गुजराती - आम्री, आंबो; कन्नड - माविण हण्णु; संस्कृत - चूत; इंग्लीश - मँगो; लॅटीन - मँजिफेरा इंडिका; कूळ - अॅनाकार्डिएसी). सदांच पांचवेंचार आसपी आंब्याचें झाड सुमार १० ते १५ मी. मेरेन ऊंच वाडटा. झाडाची साल खडबडीत आसता आनी तिका बारीक चिरो आसतात. पानां ५ ते १६ इंच लांब आनी १ ते ३ इंच रुंदायेचीं आसतात. तांचो आकार भाल्यावरी आसता. आंब्याच्या झाडाक सुमार १,००० ते ६,००० फुलां येतात. फुलांचें प्रमाण झाडाचो आकार आनी जात हांचेर थारता. फुलांक चंवर अशें म्हणटात.
भारतांत सुमार ८ लाख हेक्टर जमनींत आंब्याची लागवड जाता. भारता भायर चीन, मलाया, इंडोनेशिया, ऑस्ट्रेलिया, फिलीपीन्स, हवाई, वेस्ट इंडीज, मादागास्कार, फ्लोरिडा, कॅलिफोर्निया ह्या वाठारांनी आंब्याची बऱ्याच प्रमाणांत लागवड जाता. भारतांत उत्तर प्रदेश, बिहार, आंध्र प्रदेश, बंगाल, ओरिसा, केरळ, महाराष्ट्र ह्या राज्यांनी आंब्याची लागवड व्हड प्रमाणांत जाता. गोंयांत सुमार ३,००० हेक्टर जमीन आंब्याचे लागवडीखाला आसा. गोंयांत आंब्याची लागवड चडशी पध्दतशीरपणान केल्ली दिसना, तरी पोरसां, कुळागरां, भाटां ह्या सुवातींनी आंब्याचीं झाडां बरींच दिश्टी पडटात.
ह्या झाडाचें मूळ खंयच्या वाठारांत आसा हाचेर एकमत ना, पूण बऱ्याच जाणांच्या मतान हें झाड सगळ्यांत पयलीं भारतांत सांपडलें. मॅन्जीफॅरा इंडिका ह्या नांवातलें इंडिका म्हळ्यार भारत. भारतांत ह्या झाडाची लागवड पूर्विल्ल्या काळासावन जाताली हाचे बरेच पुरावे आसात. रामायण, महाभारतांत आंब्याचो उल्लेख आसा. चिनी प्रवासी फाहियान हाणें बरयल्ल्या भोंवडेवर्णनांत आंब्याच्या रुखाचें वर्णन मेळटा. इ. स. १५५६ ते १६०५ काळांत मुघल बादशहा अकबर हाणें एक लाख झाडां रोवन आंब्याची बाग तयार केल्ली. १८ व्या शतमानात फ्रांसेज भोंवडेकार बॅर्निए हाणें आंब्याची तोखणाय केल्या.
भारतांतल्यो कांय म्हत्वाच्यो आंब्याच्यो जाती अश्योः
१.हापूसः ह्या जातीच्या आंब्याची रूच एकदम बरी. फळ पिकल्या उपरांत तें १०-१५ दीसमेरेन बरें उरता. ताका लागून हे जातीच्या फळांची निर्यात करतात. रत्नागिरी वाठारांत जावपी हापूस आंबो बरे प्रतीचो आसता. महाराष्ट्र, उत्तरप्रदेश, बिहार कर्नाटक, तामीळनाडू हांगा हे जातीच्या आंब्याची लागवड चड प्रमाणांत जाता.
२.पायरीः ही जात पीकेखातीर बरी आसता. फळां मध्यम आकाराचीं आनी दिसपाक ओडलायणी आसतात. फळ गोड आशिल्ल्यान चडसो रोस काडचेखातीर ताचो उपेग जाता. महाराष्ट्र आनी कर्नाटकांत हाची लागवड चड जाता.
३.रत्नाः हापूस आनी नीलम ह्या दोन जातींचो संकर करून ही जात तयार केल्या. दर वर्सा येवपी हें फळ रुचीक बरें आसता.
४.नीलमः ही जात गोडयेक आनी रुचीक व्हडलीशी बरी नासता. फळां आकारान ल्हान आनी दर वर्सा लागतात. चडसो उपेग नव्यो संकरित जाती तयार करचेखातीर जाता. आंध्र प्रदेशांत हाची लागवड चड जाता.
५.लंगडाः हे जातीचीं फळां गोड आनी रुचीक बरीं आसतात. फळां
