ल्हान पिरायेचेर १९०२ पसून ताणें नेमाळ्यांनी लेख बरोवपाक सुरवात केली. १९०५ त लखनौच्या ‘ अन-नदवा ’ ह्या पत्राचो तो संपादक जालो. त्या उपरांत दोन वर्सांनी तो अमृतसर गेलो आनी थंयच्या ‘ वकील ’ ह्या पत्राचो संपादक जालो. १९०८ त इजिप्त, अरबस्तान, तुर्कस्तान, फ्रांस ह्या देशांक ताणें भेट दिली. थंयच्या क्रांतीवीरांच्या संपर्काक लागून ताचीं राजकीय मतां बदलपाक लागलीं आनी कलकत्ता परत येतकच हिंदी मुसलमानांनी स्वातंत्र्य झुजांत वांटो घेवचो अशें मत ताणें मांडलें. लोक जागृतायेखातीर १९१२ त कलकत्ता हांगा ताणें स्वताचें ‘ अल्-हिलाल ’ हें उर्दू सातोळें सुरू केलें. उर्दू भाशेंत हाचे आदीं इतल्या उंचेल्या पांवड्याचें नेमाळें येवंक नाशिल्लें. नेमाळ्यांनी, खबरेपत्रांनी ‘ आझाद ’ ह्या टोपण नांवान तो बरयतालो. वृत्तपत्राचें संपादन करता आसतना तो फ्रेंच शिकलो.
‘ अल-हिलाल ’ पत्रांत केल्ले खर राजकी टीकेक लागून ब्रिटीश सरकारान ताचेकडसून १०,००० रुपयांचो जामीन मागलो. ताणें तो दिलोना म्हूण तें वृत्तपत्र बंद पडलें. १९१५ त ताणें ‘ अल-बलाध ’ हें दुसरें दिसाळें सुरू केलें. ताका लागून आझाद हाका खूबशा प्रांतांनी वचपाक सरकारान बंदी घाली. फुडें ताका सांची हांगा स्थानबध्द केलो. ताचे अटकेक लागून मुसलमान खुबळ्ळे. १९२० त तो बंदखणींतल्यान सुटलो. असहकाराच्या चळवळींत वांटो घेतलो म्हूण परत १९२१ त ताका अटक जाली. पूण एका वर्सा उपरांत ताका मुक्त केलो. १९२३ त दिल्लीक खाशेल्या काँग्रेस अधिवेशनाचो तो अध्यक्ष जालो. १९३९० त ताका पर्थून बंदखणींत घालो. १९३०-३१ ह्या दोन वर्सांत कांय मुसलमान लोक सत्याग्रहांत सामील जाले, हाचें सगळें श्रेय आझादाक फावता.
१९३९ ते १९४६ मेरेन तो काँग्रेसचो अध्यक्ष आशिल्लो. १९४२ त भारत छोडोच्या सत्याग्रहावेळार ताका परत बंदखणींत वचचें पडलें. १९४५ त हेर फुडाऱ्यांवांगडा ताची सुटका जाली. १९४२ ची क्रिप्स येवजण, १९४५ ची वेव्हेलची सिमला परिशद आनी १९४६ त ब्रिटीश मंत्र्यांचें शिश्टमंडळ ह्या प्रसंगांतल्या सगळ्या वाटाघाटींत काँग्रेसवरवीं अध्यक्ष ह्या नात्यान ताणेंच फुडाकार घेतलो. १९४७ त स्वतंत्रताय मेळ्ळ्या उपरांत तो केंद्रीय मंत्रीमंडळांत आयलो आनी शिक्षणमंत्री म्हूण अखेरमेरेन थंयच उरलो.
एक खांपो उलोवपी म्हूण ताणें नामना मेळयली. ताचें इंग्लीश, उर्दू, फ्रेंच, अरबी आनी फार्सी भाशांचेर प्रभुत्व आश्ल्लें. ताणें जायत्या नेमाळ्यांतल्यान, खबरेपत्रांतल्यान स्फुट बरोवप केलें. उर्दू भाशेंतलो तो एक व्हडल्या तांकीचो साहित्यकार जावन आसा. ताचीं कांय नामनेचीं उर्दू पुस्तकां अशीं- ‘ तजकेरा ’, ‘ गुब्बारे-खातिर ’, ‘ कौले-फैसल ’, ‘ दास्ताने करबला ’, ‘ मजामीने अल हिलाल ’, ‘ मजामीने आजाद ’, ‘ खुतबाते आजाद ’, ‘ इंसानियत मौत के दरवाजे पर ’. ताणें बरयल्लो ‘ तरजुमानुल कोरान ’ हो कुराणचो उर्दू अणकार खूब लोकप्रिय जालो. ‘ इंडिया विन्स फ्रीडम ’ (१९५९) हें ताचें आत्मचरित्र मरणाउपरांत उजवाडाक आयलें. ह्या आत्मचरित्रांतलो ३० पानांचो वांटो राजकी नदरेन वादग्रस्त थारतलो ह्या हिशोबान आदींच कडेक काडून दवरिल्लो. हे संबंदी प्रकाशक आनी प्रकाशनाचे हक्क आशिल्ल्या मौलाना आझाद कलामाच्या वारसदारांमदीं वाद जालो. ताचीं उलोवपांय पुस्तकरुपान हालींच उजवाडाक आयल्यांत.
- कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंदः भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ.
आझाद हिंद सेना: भारतीय फुडारी नेताजी सुभाषचंद्र बोस हाच्या फुडारपणाखाल भारतीय स्वतंत्रतायेचे चळवळीखातीर सिंगापूर हांगा जुलय १९४३ वर्सा तयार केल्लें लश्करी संघटन.
दुसरें म्हाझूज चालू आसतना नेताजी सुभाषचंद्राक ब्रिटीश सरकारान कलकत्ता हांगा नदरकैदेंत दवरिल्लो. थंयच्यान तो १७ जानेवारी १९४१ दिसा सुटलो आनी जर्मनींत पावलो. जर्मनींत भारताभायल्या भारतीयांचें संघटन करून स्वातंत्र्यसेना उबी करपाचो निर्धार ताणें केलो आनी तेखातीर जर्मन सरकारचो पालव मेळयलो. जर्मनी आनी फ्रांसांतले भारतीय नागरीक आनी जर्मनांच्या ताब्यांतले झूजबंदी हातूंतल्यान सुमार तीन हजारांची फौज तयार जाली. पूण थंयच्यान भारत खूब पयस आशिल्ल्याकारणान नेताजीक प्रचार सोडल्यार प्रत्यक्ष कृती करप शक्य जालें ना.
आग्नेय आशियांत १९४२ च्या सुमाराक झुजाक आरंब जालो आनी १५ फेब्रुवारी दिसा जपानान सिंगापूरचो ब्रिटीश आरमारी तळ काबीज केलो. मलाची मोहिमेत जपान्यांच्या हातांत मेळिल्लो ब्रिटीश सेनेंतलो भारतीय सैन्याधिकारी कॅप्टन मोहन सिंग हाणें जपानाच्या आलाशिऱ्याखाला भारतीय राश्ट्र सेनेची थापणूक केल्ली. त्याच वेळार थंय स्वतंत्रताय चळवळीचो वावर बेगीन जावंचो, म्हूण भारतीय स्वतंत्रताय संघ स्थापन करून राशबिहारी बोस हाचे अध्यक्षतेखाला एक कृतिमंडळ नेमिल्लें.
कॅ. मोहनसिंगच्या आपोवण्यावेल्यान बँकॉकचे परिशदेक हाजीर रावपाखातीर जर्मन आनी जपानी सरकारच्या पालवान व्हडा कश्टांनी पाणबुडीचो प्रवास करून नेताजी जून १९४३ वर्सा सिंगापूराक पावलो. इतले मजगतीं मोहनसिंगाचे जपानाकडेन मतभेद जावन जपान्यांनी ही सेना बरखास्त केली. पूण ‘ भारतीय स्वतंत्रताय संघ ’ ही संस्था थंय अस्तित्वांत आशिल्ली. नेताजीन जपान्यांचो पालव घेवन मोहनसिंगाचें लश्करी संघटनेचें पुनरुज्जीवन करून तिका ‘आझाद हिंद सेना ’ अशें नांव दिलें. २ जुलय १९४३ दिसा नेताजी सिंगापूराक गेलो आनी ताणें रशबिहारी बोसाकडल्यान भारतीय स्वतंत्रताय संघाची जापसालदारकी आपल्या हातांत घेतली. ५ जुलय १९४३ दिसा औपचारिक रितीन आझाद हिंद सेनेची थापणूक जाली. ‘ चलो दिल्ली ’ हे घोशवाक्यूय तांणी प्रसारांत हाडलें.
जपानचे बंदखणींतले भारतीय झूजबंदी, भारतीय नागरिक आनी बायलो आपखोशयेन देशसेवेखातीर हे सेनेंत आयल्यो. जपानच्या हातांत लागिल्ल्या ब्रिटीश शस्त्रसामग्रीच्या आदाराचेर दोन लश्करी विभाग जातले येदें व्हड सैन्य तयार केलें. जगन्नाथराव भोसले, शाहनवाजखान आनी मेजर सैगल ह्या भारतीय झूजबंदी लश्करी अधिकाऱ्यांक मेजर जनरल हो हुद्दो दिलो. तांच्यो अनुक्रमान चीफ ऑफ जनरल स्टाफ आनी विभागीय सेना मुखेली म्हूण नेमणुको जाल्यो. नेताजी सुभाषचंद्रान हे सेनेचें सरसेनापतीपद आपलेकडे घेतलें. बायलांचें ‘ झांशीची राणी पथक ’ तयार केल्लें, ताचें फुडारपण कॅ. लक्ष्मी स्वामिनाथन हिचेकडेन सोंपयलें. ह्या सगळ्या सैन्याक लश्करी शिक्षण दिलें.
२१ ऑक्टोबर १९४३ ह्या दिसा नेताजीन आझाद हिंदचें तात्पुरतें सरकार प्रस्थापित केल्ल्याची घोशणा केली. जपान, इटली, जर्मनी ह्या राश्ट्रांनी ताका बेगोबेग औपचारिक मान्यताय दिली. आझाद हिंदच्या तात्पुरत्या सरकारान नागरी शासन वेवस्थेंत लेगीत लक्ष केंद्रित केलें आनी कांय मुलकी खातीं सुरू केलीं. तातूंतलीं म्हत्वाचीं खातीं अशीः अर्थ, प्रसिध्दी, लश्कर-भरती, भलायकी आनी समाजकल्याण, पुरवण,
