घरबांदप आनी येरादारी. लोकांचें फाटबळ मेळचें म्हूण नेताजीन बसका घेतल्यो आनी आकाशवाणीवेल्यान उलोवपां केलीं. कांय दिसांनी आझाद हिंद सेनेक जपानी सेनेचो पांवडो प्राप्त जालो आनी तिचो वावर सुरू जालो. नेताजीच्या खडेगांठ व्यक्तिमत्वाक लागून भारतीय सैनिकांचो आंकडो तीस हजारांवयर गेलो. गांधी, नेहरू, आझाद अशा तीन पथकांत सेनेची वांटणी केली. ह्या पथकांतल्या वेंचीक लोकांचें एक स्वतंत्र पथक ‘ नंबर एक गनिमी पथक ’ ह्या नांवान तयार केलें आनी शाहनवाजखान हाच्या मुखेलपणाखाल ताचो वावर सुरू जालो. हेंच पथक फुडें ‘ सुभाष पथक ’ ह्या नांवान लोकप्रिय जालें.
मार्च १९४४ त, जपान्यांनी हिंदुस्थानचे ईशान्य शीमेर केल्ल्या हल्ल्यांत हे सेनेंतलीं कांय पथकां धाडलीं. शिमेवयल्या इंफाल हांगा जाल्ले लडायेंत ह्या सैन्यांतल्या कांय पथकांनी बरी कामगिरी केली. मे, १९४४त शाहनवाजखानच्या फुडारपणाखाल एका पथकान भारतीय शीमेंत प्रवेश करून मोडोक ठाणें जिखलें. ब्रिटिशांचे व्हडले फौजेची आनी विमान माऱ्याची पर्वा करिनासतना ते म्हयनोभर लडले. कॅप्टन सुरजमल हाच्या हातासकयल्या एके जपानी सेनेन मोडोक भाशेनूच हेरकडल्या झुजांत लेगीत खूब पराक्रम केले. लेफ्टनंट मनसुखलाल हाणें मूठभर सैनिकांक घेवन झुजता आसतना जखमी जावन लेगीत एक दोंगुल्ली जिखली. दुस्मानाचें प्रचंड संस्थाबळ, अपुरी शस्त्र आनी अन्न पुरवण, रसद मेळपाचीं आडमेळीं, जपानी लोकांचो लहरी पालव हाका लागून झूज थांबोवचें पडलें. आझाद हिंद सेना फाटीं सरता आसतनाच ब्रिटिशांनी विमानांतल्यान पत्रकां उडयलीं आनी ब्रिटीश सैन्यांत परत येयात अशी हाव दाखयली. पूण सैन्यांतलो एकटोय सैनिक तांकां बदलोना. भारत शीम हुंपून फुडें ब्रह्मदेशांत वचपी ब्रिटीश सैन्याक आझाद हिंद पथकां शरण आयलीं.
२ मे १९४५ ह्या दिसा रंगून जिखतकच थोड्याच दिसांभितर जपान शरण आयलें. त्या वेळार नेताजी सिंगापूरच्यान विमानांत टोकियो हांगा वता आसतना वाटेर विमानाक अपघात जावन ताका मरण आयलें, अशी खबर आयली. उपरांत आझाद हिंद सेनेच्या अधिकाऱ्यांक आनी सैनिकांक बंदी केले आनी भारत सरकाराआड बंड केल्ल्याचो आरोप तांचेर दवरलो. शाहनवाजखान, सैगल ह्या अधिकाऱ्यांचेर कोर्टात खटले भरले. पूण भारतीयांच्या हेविशींच्या प्रक्षुब्ध लोकमताचे जाणविकायेक लागून ब्रिटीश सरकारान ह्या अधिकाऱ्यांची ख्यास्त माफ केली (३ जानेवारी १९४६). भारतीय स्वतंत्रताय चळवळीच्या इतिहासांत आझाद हिंद सेनेक खाशेलें म्हत्व आसा.
- कों. वि. सं. मं.
(पूरक नोंदः बोस, सुभाषचंद्र)
आडनांव: आडनांव म्हळ्यार उपनांव वा कूळ, घराणें, वा घराब्याचें नांव. एकाद्र्या मनशाचो चुकनासतना उल्लेख करूंक मेळचो म्हणून आडनांवाचो उल्लेख जाता. आडनांव मनशाच्या खाशेल्या नांवाभायर आसता आनी तें ताका हेर कुळांसावन वेगळो काडटा. आडनांव, बापायच्या पुतां-धुवांक, पुताच्या नातू-नातरांक, पण्टुरांक, शेण्टुरांक आनी ताच्या फाटल्यान येवपी पिळग्या-पिळग्यांतल्यान चलत रावता.
आडनांव उतराची उत्पत्ती विंगडविंगड तरेन मेळटा. कांय जाणांच्या मतान ‘ आड ’ हें उतर ‘ अर्ध ’ ह्या संस्कृत उतरावेल्यान आयलां तर ‘ अड्ड ’ ह्या समानार्थी कन्नड उतरावेल्यान ‘ आड ’ हें उतर आयलें अशें कांय जाण म्हणटात. जाच्या आलाशिऱ्यान आपूण वावुरता तें नांव अशी आडनांवाची व्युत्पत्ती करतात. देखीकः घर, गांव, धंदो, गूण हांचेवेल्यान बऱ्याच लोकांक आडनांवां पडल्यांत.
कुळनांव वा आडनांवाची चाल केन्ना आनी खंय सुरू जाली हेविशीं सारकी म्हायती मेळना. इंग्लंडांत नॉर्मनच्या दिग्विजयाउपरांत म्हळ्यार इकराव्या बाराव्या शतमानासावन कुळनामाचो वापर जावपाक लागलो, अशें म्हणटात. कांय विद्वांनाच्या मतान महाराष्ट्रांतय ह्याच काळांत कुलनामाचो वापर सुरू जालो. आदल्या काळार भारतांत आपलें खाशेलें नांव आनी बापायचें नांव घालपाची चाल आसली. ब्रिटिशांच्या काळांत स्वताच्या आनी बापायच्या नांवाक ‘ आडनांव ’ जोडपाचे पध्दतीक नेट आयलो.
आडनांवां त्या त्या घराण्यांक तांणी चलयिल्ल्या वेवसाय-धंद्यावेल्यान, तांच्या जाती वेल्यान, तांच्या मूळ गांवावेल्यान, कांय वेळार तांच्या पूर्वजानीं झुजामळार वा हेर मळांर गाजयिल्ल्या पराक्रमावेल्यान, नागरीक जिवितांत मान-भोवमानाची पदवी मेळिल्ल्यान फावो जालीं वा पडलीं. कांय घराण्यांचीं आडनांवां कुळाचें गोत्र, दैवत वा देवकांवेल्यान आयलीं वा आपणायलीं. कांयकडेन आडनांवां जमीनदार भाटकाराच्या नात्यांतल्यान आयलीं तर कांयकडेन मुंडकारांनी आनी चाकरांनी भाटकाराचीं आडनांवां आपलेमदले संबंद दाखवपाक घेतलीं. सादारणपणान आडनांवां मनशाचो बरो उल्लेख करपी आसलीं तर कांय फावट आडनांवां वायट उल्लेख करपी, गूण सांगपी निंदा करपी तर कांय सामकीच अर्थ नाशिल्लीं आसतात.
एकाद्र् घराण्यांत कार्य फुडें व्हरपाक पूत नासल्यार तें घराणें भायल्या सोयऱ्या-धायऱ्यांमदलें वा दायजी-गोत्रांतलें, पूण वेगळ्या आडनांवाचें भुरगें पोसकें घेता. अशा वेळार पोसक्या भुरग्याच्या मुदलच्या आडनांवाक नव्या घरांतलें आडनांव जोडटात. तेचपरी घरजांवय जाल्लो दादलो आपले बायलेच्या कुळाराचें आडनांव आपल्या मूळ आडनांवाक जोडटा. जायते फावट किरिस्तांव धर्मांत लग्न जाल्ली बायल आपल्या घोवाच्या आडनांवावांगडाच कुळारचें आडनांव लायता. आपल्या मूळ आडनांवाचे प्रतिश्ठेक, वळखीक, मानाक, लौकिकाक बाधा येवंची न्हय म्हणून अशें आडनांव घेतात. बऱ्याच समाज पंगडांत चड करून हिंदूमदीं लग्न जाल्ले चलयेचें कुळारचें आडनांव बदलून त्या जाग्यार घोवाचें आडनांव लायतात.
आडनांवाची सांखळ, खंयचें नांव सोडचें वा खंयचें नांव दवरचें ह्या निर्णयाचेर लांब वा मोटवी जाता. आडनांवां घेतना वा सोडटना आवयच्या घराण्यांतलें एक आनी बापायच्या घराण्यांतलें कायद्यान लागू जावपी आडनांव घेवपाची चाल आसा. ही चाल गोंयच्या किरिस्तांवामदीं उंचेल्या पांवड्यार चलता. गोंयच्या हिंदूमदीं जोडनांवां घेवपाची चाल वयल्या पांवड्यार पूण उण्या प्रमाणांत चलता. पोर्तुगालांत सन १९३० वर्सा केल्ल्या नागरी नोंदणी कायद्याप्रमाण (Codigo de Registo Civil-1930) आनी तातूंत फुडाराक केल्ल्या दुरूस्तीप्रमाण ‘ आडनांव थारावीक उतरांत मर्यादीत आसचें ’, असो नेम आसा. तेचपरी वेंचिल्लें आडनांव बापायन वापरिल्लें वा घराण्याच्या मूळ पुरसाकडल्यान आयिल्लें आसपाक जाय अशी अट आसली. उपनांव दिवपाचो हक्क बापायक आसलो.
सादारणपणान आडनांव मनशाच्या नांवाच्या निमाण्या जाग्यार बरयिल्लें आसता. पूण दक्षिण भारत ह्या नेमाक आडवाद आसा. केरळांत पयलें घराचें वा कुळाचें नांव, दुसरें बापूय वा घोवाचें नांव आनी तिसरें खाशेलें-जणीक नांव घेतात वा जोडटात. कर्नाटकांत कांयकडेन गांवचें नांव, आसा तशें घेतात आनी ताका एक खाशेलें जणीक नांव जोडटात वा खाशेलें नांव पयलीं घालून आडनांव दुसरें आनी निमाणें नांव गांवचें, आसा तशें घेतात. तमीळनाडूंत पयलें मूळ गांवचें, दुसरें बापायचें आनी तिसरें खाशेलें नांव घेतात. केन्नाय निमाणे जातीचें वा बिरुद अशें फाव जाल्लें आडनांव म्हूण लायतात. आंध्रांत जात दाखोवपी आडनांव निमाणेकडेन घालतात, वा केन्नाय फकत मूळ गांव वा बापायचें वा कुळाचें आडनांव आनी निमाणेकडेन आपलें खाशेलें नांव घेतात.
गोंयांत हिंदूमदीं वयलेवरी कूळ, जात, धंदो आनी हेर कारणांक लागून आडनांवां पडलीं. किरिस्तांवामदीं दर एका गांवांत क्रिस्तीकरण जालें तेन्ना वयले जातींतल्या गांवकारांच्या वांगडांप्रमाण पोरन्या आडनांवां वा कुळांबदला नवीं पोर्तुगेज आडनांवां दिलीं. हेर जातीचे चालीप्रमाण वा एका कुळाच्या दायजाप्रमाण दरेका गांवांत एका-एका कुळाच्या वांगड्याक एक एक आडनांव दिलें. कांय जाणांनी पादोर्नांचीं आडनांवां घेतलीं. (पादोर्न म्हळ्यार अध्यात्मीक नदरेन बातीस्मावेळार
