‘ वेळेवयल्यो घुलो ’ (1971) ही एक दिसपटी. तातूंतल्यान बरोवपी सादे, सोंपे भाशेंत आपले विचार आनी विचारांवांगडाच आपलें खाशेलें व्यक्तीमत्त्व उक्तें करता. पाद्री आंतोनियु पेरैरा S.J. हाचो ग्रंथ ‘ म्हज्या हातांची आनी वोटांची काणी ’ (1989) म्हळ्यार बरोवप्याच्या धर्मीक, साहित्यीक आनी समाजीक सेवेची रोसाळ आनी देखदिणी कथा.
-कों. वि. सं. मं.
आपटे, हरि नारायण: (जल्मः 8 मार्च 1864, पारोळे-जळगांव; मरणः 3 मार्च 1919, पुणे). मराठींतलो एक नामनेचो कादंबरीकार. शिकप मुंबय आनी पुणे हांगा जालें. भुरगेपणांतूच इंग्लीश आनी संस्कृत ह्या दोन भासांचें खूब वाचप केल्लें. गणित कच्चें आशिल्ल्यान महाविद्यालयांतल्या पयलेच परीक्षेंत ताका अपेस आयलें, देखून उच्च शिकप घेवपाचो विचार ताणें सोडून दिलो.
1888त, ‘ मधली स्थिती ’ ही ताची पयली समाजीक कादंबरी उजवाडाक आयली. ते भायर ‘ पण लक्षांत कोण घेतो? ’ (1893), ‘ जग हे- असे आहे ’ (1901), ‘ यशवंतराव खरे ’ (1916), ‘ मी ’ (1916), ‘ गणपतराव ’ (अर्दकुटी, 1919), ‘ कर्मयोग ’ (1923), ‘ आजच ’ (1924), ‘ मायेचा बाजार ’ (तिसरें उजवाडावप, 1929), ‘ भयंकर दिव्य ’ (चवथें उवाडावप 1930) ह्यो समाजीक कादंबऱ्यो ताणें बरयल्यात.
त्या काळांतल्या मध्यम वर्गांतल्या बायलां दादल्यांचे मुळावे प्रस्न सोडोवपाचो यत्न हरिभाऊ आपटे हाणें आपल्या कादंबरींतल्यान केलो. ल्हान पिरायेचेर चलयांचें लग्न करप आनी तांचे इत्सेआड तांचेर आवयपणाची जापसालदारकी लादप, घोवाघरच्या लोकांनी बायलांक दिल्लो त्रास हे आनी अशे कितलेशेच प्रस्न मांडपाचो यत्न हरिभाऊन ताच्या कादंबरींतल्यान केल्लो दिश्टी पडटा. तरणाट्यांच्या मनांत निर्माण जाल्लें वैचारिक झूज आनी बायलांक शिकपाची संद हे विशय ताणें आपल्या कादंबरींतल्यान सोबितकायेन परगटायल्यात.
‘ पण लक्षांत कोण घेतो ’ ही ताची आत्मकथनात्मक पध्दतीन बरयल्ली मराठींतली पयलीच कादंबरी. ताणें ज्यो इतिहासीक कादंबऱ्यो बरयल्यात ते वळेरींतली ‘ म्हैसूरचा वाघ ’ ही ताची पयली कादंबरी जावन आसा. पुस्तकरुपांत ही कादंबरी 1925 त उजवाडाक आयली. हेभायर ‘ गड आला पण सिंह गेला ’ (1904); ‘ चंद्रगुप्त ’ (1905); ‘ रुपनगरची राजकन्या ’ (1909); ‘ वज्राघात ’ (1915); ‘ सूर्योदय ’ (1917); ‘ केवळ स्वराज्यासाठी ’ (1918); ‘ सूर्यग्रहण ’ (अर्दकुटी, 1919); ‘ कालकूट ’ (अर्दकुटी 1926); ‘ मध्यान्ह ’ (अर्दकुटी 1927); ‘ उषःकाल ’ (1929) ह्यो धा इतिहासिक कादंबऱ्यो ताणें बरयल्यात. हातूंतल्या ‘ उषःकाल ’ हे कादंबरीचें पांच फावटी उजवाडावप जालें. हातूंतल्या खूबशा कादंबऱ्यांनी काल्पनिक गजालींचो मोट्या प्रमाणांत पालव घेतिल्लो दिश्टी पडटा. दंतकथा, लोकांकाणयो, पोवाडे, काल्पनिक पात्रां हांचो उपेग खूबशा सुवातींनी केल्लो आसा. पूण ह्या गजालींक लागून कृत्रिमताय आनी अति कल्पकताय हांचो गरजेभायर उपेग जाल्ल्याची जाणवीकाय जायना.
पूर्वापार चलत आयिल्ल्या पारंपारीक साहित्यिक बंधनांतल्यान मराठी कादंबरीक मुक्त करून नवे वाटेन हाडपाचो मोलादिक वावर आपटे हाणें केलो. अद्भूत आनी असंभव अश्या गजालींनी भरिल्ल्या कादंबरीक ताणें वास्तववादी रूप दिलें. आपल्या कादंबरींतल्यान वाचप्याक कसलोय तरी बोध दिवन गिन्यानी करपाचो यत्न ताणें केलो. ताच्या कादंबऱ्यांची प्रकरणां त्या काळांतल्या म्हयन्याळ्यांतल्यान उजवाडाक येतालीं आनी हें बरप नेमान खूब काळ चलतालें. हाका लागून, बऱ्याच सुवातींनी ह्या कादंबरींनी रसभंग करपी पाल्हाळीक भास आयिल्ली दिश्टी पडटा.
1890 वर्सा ताणें ‘ करमणूक ’ ह्या नांवान एक म्हयनाळें उजवाडाक हाडलें. हातूंत शास्त्रगिन्यान, इतिहास, भलायकी, कविता, नाटकां, टीकात्मक बरोवप, व्यंगचित्रां आनी भोंवडेवर्णनां हांचो आस्पाव आशिल्लो. मुखार 1915 त, ह्याच म्हयनाळ्यांतल्यान ‘ स्फुट गोष्टी ’ बरोवन हरिभाऊन मराठी लघुकथेची बुन्याद घाली. वास्तवतेचें पुराय भान दवरून ह्यो कथा ताणें बरयल्यो. पुणे हांगा लागिल्ली प्लेग ह्या रोगाची लागण, दुकळ पडून लोकांची जाल्ली दैना, बुवाबाजीक फटवल्ले मनीस, दुबावखोर आनी व्यसनांत बुडिल्ले मनीस हे आनी असले कितलेशेच विशय ताणें आपल्या कथांवरवीं लोकांमुखार मांडले. आपल्या स्फुट काणयांवरवीं ताणें लोकशिक्षण दिवपाचो यत्न केलो. हातूंतल्या कांय काणयांची लांबाय मात सुमाराभायली आसा. ‘ रामजीः ए ट्रॅजेडी ऑफ इंडियन फॅमीन ’ ह्या नांवाची ताणें एक इंग्लीश काणी बरयली. ही काणी ताच्या ‘ काळ तर मोठा कठाण आला ’ हे काणयेचेर आदारिल्ली आशिल्ली. ह्या भायर ‘ संत सखूबीई ’ (1911) आनी ‘ सती पिंगला ’ (1921) अशीं दोन नाटकां ताणें बरयलीं. रवींद्रनाथाच्या ‘ गीतांजली ’ ह्या काव्याचो ताणें गद्य अणकार केलो. शेक्सपिअर, मॉलिएर, व्हिक्टर ह्यूगो, काँग्रीव्ह ह्या नामनेच्या नाटककारांच्या नाटकांचो मराठी अणकार करपाचें म्हत्वाचें काम ताणें केलें. मराठी साहित्याचेर ताणें केल्लीं उलोवपां खूब गाजलीं.
अकोला हांगा 1912 त भरिल्ल्या मराठी साहित्य संमेलनाचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. साहित्याखातीर पुराय जीण ओंपपी ह्या साहित्यीकान पुणे नगरपालिकेंत कांय काळ नोकरी केली. ते नगरपालिकेचें अध्यक्षपदूय कांय काळ ताचेकडेन आशिल्लें. 1964 त, ताची जल्मशताव्दी व्हडा दबाज्यान मनयली.
-प्रा. सुमंत कनयाळकार
आपटो: (मराठी-आपटा, वनराज, कांचन; हिंदी-अष्टा, गुरीयाल, कचनाल; कन्नड-बण्णे; लॅटीन-बौहीनिया रॅसिमोजा; कूळ-लेग्यूमिनोजी). हें झाड रक्तकांचन, कांचन आदींच्या वंशातलें आसून अशोक, अंजन हांच्या उपकुलांत (सीसॅल्पिनिऑइडी) ताचो आस्पाव जाता. हें ल्हान झाड वांकडेतिकडें वाडटा. श्रीलंका, चीन, भारत आदी देशांतल्या सगळ्या वाठारांतल्या रानांनी हें झाड दिश्टी पडटा. बौहीन नांवाच्या दोन वनस्पतीवैज्ञानिक भावांच्या (झां गास्पार) नांवांवेल्यान ह्या झाडाक बौहीनिया हें वंशवाचक लॅटीन नांव दिलां.
ह्या झाडाक अर्दकुटीं विभागिल्लीं, सादीं, रुंदायेन व्हड, वयल्यान पाचवीं आनी पोंदच्यान लेव पाचवीं पानां आसतात. जून ते मार्च म्हयन्यांत ल्हान, धवीं वा हळडुवीं फुलां येतात. ताका लांब सादारण चेपट्यो आनी वांकड्यो सांगो येतात. तातूंत 12 ते 20 चेपट्यो, वांटकुळ्यो बियो आसतात.
हें झाड वखदी आसा. नाळगुद रोगाचेर आपट्याचे सालीचो रोस काडून पिवपाक दितात नाजाल्यार, आपट्याचो पालो, खरवतीचीं पानां, आनी माका एकठांय वांटून रौस काडटात आनी तातूंत कुड्याचें मूळ उकडून दितात. भुरग्यांक जावपी ‘ आगपैणी ’ (impetigo contagiosa) ह्या दुयेंसाचेर आपट्याचो पालो धंयांत वांटून लायतात. आपट्याचे सालीपसून टॅनीन, धागे आनी गोम मेळटा. आपटो ह्या नांवाची कांचनाची आनीक एक जात (बौहीनिया टोमेटोजा) रानांनी आनी बागेंत दिश्टी पडटा, तिका हळडुवो कांचन म्हणटात.
हिंदू समाजांत दसऱ्या दिसा आपट्याचीं पानां एकामेकांक दिवपाची धर्मीक रीत आसा. हीं पानां म्हळ्यार भांगर समजुचें असो तांचेमदीं भावार्थ आसा. आदल्या काळांत दसऱ्या दिसा खरेपणींच भंगराचें वांटप जातालें जावंये, उपरांत खऱ्याखुऱ्या भांगरा जाग्यार भांगराचें नांव (कांचन) आशिल्ल्या रुखाचीं पानां वांटपाचीं पध्दत आयल्या आसूंये.
-कों. वि. सं. मं.
आपध्दर्म: पूर्विल्ल्या काळांत, भारतीय आर्य समाजांत, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आनी शूद्र ह्या चारूय वर्णांक तांचे वेव्हार आनी कामां थारावन दिल्लीं. चारूय वर्ण त्या नेमांक पाळो दिताले. हे पध्दतीक ‘ चातुर्वण्य ’ म्हणटाले. सैमीक संकश्टां, अडचणी वा हेर कांय कारणांक
