आदी आनीकय शालाक्य तंत्रकार जावन गेल्यात.
शल्यतंत्रः दिवोदास धन्वंतरी हो ह्या तंत्राचो मुखेल ऋषी आसलो. हाका द्वितीय धन्वंतरी ह्या नांवानूय वळखताले. हाणें आयुर्वेद आठ आंगांत वांटलो आनी तिसऱ्या आंगाचो म्हळ्यार शल्यतंत्राचो (शस्त्रचिकित्सेचो) प्रसार केलो.
सुश्रुत हो धन्वंतरीच्या सात शिश्यांमदलो मुखेल आसलो. तो शस्त्रक्रियेंत कुशळ आसलो, अशी नामना आसा. हो विश्र्वामित्रालो पूत अशें सुश्रुतसंहितेंत म्हळां (चि. 2.3.). ही सुश्रुतसंहिता आयजूय पळोवंक मेळटा.
धन्वंतरीचे औषधेनव, औरभ्र, पौष्कलावत शिश्य जावन गेल्यात. हांणी ग्रंथरचना केल्ली आसा. सुश्रुताउपरांत करवीर्य, वैतरण, भालुकि, गोपुररक्षित, दारुक हे शल्यतंत्रकार जावन गेल्यात. हांणीय ग्रंथ बरयल्ल्याचें स्पश्ट जाता.
कौमारभृत्यः बालचिकित्सेक आयुर्वेदांत ‘ कौमारभृत्य ’ अशें नांव दिलां. ‘ जीवक ’ हो आयुर्वेदाच्या चवथ्या आंगाचो नामनेचो आचार्य. ताका ‘ वृध्दजीवक ’ म्हणूनय वळखतात. तो भृगुवंशी ऋचीक हाचो पूत. जीवकान कौमारभृत्य तंत्राचें गिन्यान प्रजापति कश्यपाकडल्यान जोडलें. प्रजापति कश्यपाक ब्रह्मदेवाल्या आशीर्वादाक लागून हें गिन्यान अंतर्ज्ञानान प्राप्त जालें. जीवक हाच्या ग्रंथाचें नांव ‘ वृध्दजीवकीयतंत्र ’ अशें आसून कश्यपाकडल्यान हें गिन्यान मेळिल्ल्यान ह्या ग्रंथाक ‘ काश्यपसंहिता ’ म्हणटात. रावण हो कौमारभृत्याचो दुसरो आचार्य आसून ताणें ‘ कुमारतंत्र ’, ‘ बालतंत्र ’, ‘ बालचिकित्सा ’, ‘ नाडीपरीक्षा ’, ‘ अर्कप्रकाश ’, ‘ उद्देशतंत्र ’ हे ग्रंथ बरयल्यात. तेभायर पार्वतक आनी बंधक ह्या दोन कौमारभृत्य तंत्राच्या आचार्यांचो उल्लेख सुश्रुत संहितेचे व्याख्येंत डल्हण ह्या व्याख्याकारान केल्लो आसा.
भूतविद्याः आयुर्वेदाचो हो पांचवो विभाग आसून तातूंत आकाश (मळब), वायु, तेज (उजवाड), आप (उदक) आनी पृथ्वी ह्या पांच महाभूतांसावन पुराय सृश्ट निर्माण जाता असो एक सिध्दान्त आसा. हाची उतरां, स्पर्श, रूप, रस आनी गंध (वास) अशीं पांच तन्मात्रां आसात. हीं सगळीं तत्वां शरीरांत एकठांय जाल्लीं आसतात. तांचें सूक्षीम कार्य शरीरांत चालूच आसता. सैमाचे नेम मोडटच सूर्य, चंद्र, गिरे हांचो प्रभाव मनशाचे कुडीचेर जाता. तेवरवीं खूबशे रोग उत्पन्न जातात अशें चरक सांगता. (नि. 7.13) ह्या आंगाचो खास विस्तार जाल्लो दिसना. म्हूण हाचें मुखेल पद ब्रह्मा, दक्ष, प्रजापति, भास्कर, आश्र्विनीकुमार, इंद्र, भरद्वाज आदी आचार्यांकडेन वता.
गदः गद म्हळ्यार वाख. ताचे शमनाविशींचे तंत्राक ‘ अगदतंत्र ’ म्हणटात. आयुर्वेदांत ‘ अगद ’ ह्या उतराक खास अर्थ प्राप्त जाला. आचार्य डल्हण हाणें ताची व्याख्या ‘ अगदे विषप्रतीकारः तदर्थ तंत्रम् अगदतंत्रम्। ’ अशी केल्या. ह्या तंत्राचे आचार्य काश्यप, उशना आनी बृहस्पति आसात. आलंबायन नांवाचो एक आचार्य ह्या तंत्राचो तंत्रकार जावन गेला. दारुवाह आनी आस्तीक हेवूय अगदतंत्राचे जाणकार आशिल्ले.
रसः रस हें आयुर्वेदाचें सातवें प्रभावी आंग आसा. हातूंत मनशाची पिराय वाडोवपासंबंदी योग सांगल्यात. सुश्रुतान रसतंत्राची व्याख्या ‘ रसायनतंत्रम् नाम वयःस्थापनम् आयुर्मेधाबलकर रोगापहरण समर्थंच। ’ अशी केल्या. रसायनतंत्र पिराय वाडयता, बुद्ध-शक्त दिता आनी रोगाचो नाश करता. शिव हो रसतंत्राचो मुखेल आचार्य आसलो. भृगु, अगस्त्य आनी वसिष्ठ हेवूय रसतंत्राचे आचार्य आसले. तांच्याफाटल्यान मांडव्यालें रसतंत्र चड म्हत्वाचें आसा. तेभायर व्याहि, पतंजलि, नागार्जुन रसतंत्रांत जाणकार आशिल्ले. नागार्जुनान लोहशास्त्र रसरत्नाकर, आरोग्यमंजिरी, योगसार अशे खूब ग्रंथ बरयल्यात. वाजीकरणः हें आयुर्वेदाचें आठवें आंग. वाजी म्हळ्यार घोडो. घोड्यावरी शक्त दिवपी वखदांची उपाय येवजण म्हळ्यार वाजीकरण. भूतविद्येभशेन ह्या आंगाचो खास विस्तार जावंक ना अशें दिसता. हाचें मुखेल पद ब्रह्म हाचेकडेन वता.
आयज वैजकी वेवसायाचे जायते फांटे जाल्यात आनी त्या त्या विशयाचें खास गिन्यान वैजकी शिकतल्या भुरग्यांक दितात. आयुर्वेदांत ही पध्दत आसली. एकाच विशयांतले जाणकार रोगाची चिकित्या पुरायपणान करूंक शकनात, हें जेन्ना तांचे नदरेक आयलें तेन्ना आठ्य आंगां एकठांय करून ‘ अष्टांगसंग्रह ’, ‘ अष्टांगह्रदय ’ हांचे सारके ग्रंथ बरोवपांत आयले. ह्या आठूय भागांतलीं शास्त्रां बरींच फुडें पाविल्लीं. शल्यतंत्र खूबच फुडारिल्लें. ह्या शास्त्रांत आयुर्वेदाच्या आचार्यांनी आयच्या काळांतल्या वैजकी शास्त्रापरस चड वेल्या पांवड्यावेले सोद लायिल्ले अशें वेदांतल्या लिखाणावेल्यान दिसता. देखीक-म्हातारो जाल्ल्या च्यवन ऋषीक अश्र्विनीकुमारांनी तरनाटेंपण मेळोवन दिल्लें, यज्ञावेळार कापून उडयल्ली दक्षाली तकली परती ताका दसोवन जिवो केल्लो, इंद्राक बोकडाचें शिस्न लायिल्लें, पूषादेवतेक नवे दांत बसयिल्ले, भगदेवाक नवे दोळे दिल्ले अशा कितल्याशाच प्रयोगांचो उल्लेख मेळटा.
वृद्धवाग्भट ‘ अष्टांग संग्रह ’ हाचो, तर वाग्भट ‘ अष्टांगह्रदय ’ हाचो कर्तो आसा. ‘ रुग्विनिश्र्चय ’ हाचो कर्तो माधव बऱ्यापैकी आयुर्वेदीक जाणकार आसलो. हाचे उपरांत चक्रपाणिदत्त, वंगसेन, मिल्हण, बोपदेव, लोलिवराज, सुरेश्वर, नरहरि, मदनपाल, पृथ्वीमल्ल अशे जायते आयुर्वेदाचे ग्रंथकार जावन गेल्यात. आयुर्वेदाची आनीक एक तरेन वांटणी केल्ली आसा. हेतू, लक्षण आनी औषधिविंज्ञान हांकां स्कंध अशें म्हणटात. तेपासत आयुर्वेदाक ‘ त्रिस्कंध आयुर्वेद ’ अशेंय म्हणटात.
आयुर्वेदाचे सांगणेप्रमाण शरीरांत वात, पित्त आनी कफ अशे तीन धातू आसतात. हे धातू पुराय शरीरांत व्यापून आसतात. तांकां लागून शरिराचें धारण-पोशण जाता. धातूंत उणेपण निर्माण जातकच शरीरांत रोग उत्पन्न जातात आनी धातूंत साम्य निर्माण जातकच भलायकी प्राप्त जाता असो आयुर्वेदाचो सिध्दान्त आसा.
- डॉ. अनंत राम भट
आरण्यक: वैदिक साहित्यांतलो एक मुखेल व्याख्यात्मक गघविभाग. ऋषी मुनींनी अरण्यांत रावन गंभीर तत्वचिंतन केलें. त्या तत्वचिंतनाचो आदार घेवन तांणी जायत्या ग्रंथांची निर्मणी केली. त्या ग्रंथ साहित्याक ‘ आरण्यकां ’ म्हणटात. मूळ उपनिषदां हीं आरण्यकांच आसलीं. अरण्यांत रावन यज्ञकार्य करपी ऋषी मुनींनी ह्या यज्ञांची विवरणां आपल्या रहस्यग्रंथांत बरयलीं. ह्या यज्ञरहस्यांक ‘ आरण्यक ’ अशें म्हणटात. सायणाचार्याच्या मतान वानप्रस्थाश्रम आपणायिल्ले अरण्यांत रावन ज्या ग्रंथांचें अध्ययन करतात त्या ग्रंथांक ‘ आरण्यक ’ म्हणटात. यज्ञसंस्थेंतली प्रवर्ग्य संस्था यज्ञाबगर जाताली, पूण ती अरण्यांत जावंची असो नेम आसतालो. ते प्रवर्ग्य संस्थेच्या विधीचो नियाळ आरण्यक साहित्यांत आसतालो. त्या साहित्य-ग्रंथाक ‘ आरण्यक ’ म्हणटाले.
अरण्ये एव पाठ्यत्वादारण्यकमितीर्यते।
आरुणेय उपनिषदांत म्हळां, वानप्रस्थाश्रमांत वेदांतलीं आरण्यकां आनी उपनिषदां हांचेंच अध्ययन करचें. विद्यार्थ्यांक आरण्यकाचो पाठ अरण्यांत दिताले. गांवांत दिनाशिल्ले. सध्या हाचें अध्यापन एकाद्रया देवळांत जाता.
वेदकालीन यज्ञसंस्थेचो ब्राह्मणकाळांत खूब व्हड विस्तार जालो. त्याचवांगडा तातूंतल्या कर्मकांडाचे विधी कठीण आनी घुस्पागोंदळाचे जाले. यज्ञ, कर्मकांड सारक्या गजालींत रूच न घेवपी एक पंगड त्या काळांत अस्तित्वांत आसलो. हो पंगड अरण्यांत रावन यज्ञाच्या मूळ रहस्याचेर चिंतन करतालो. त्या चिंतनांतल्यान, मनशाच्या भायल्या कर्मांपरस नैतिक आनी मानसिक उपासना सगळ्यांत व्हड आसता अशें तांकां दिसलें. ताका लागून स्वर्ग जोडचेपरस आत्मप्राप्तीकडेन तांचें मन वळ्ळें. यज्ञ, धर्तरेची उत्पत्ती, जीवात्मा, परमात्मा, जल्म, मरण, पुनर्जल्म आनी हेर जायत्या विशयांचो तात्विक आनी नैतिक पांवड्यार तांणी विचार केलो. त्या विचारांतल्यान चिंतनशील साहित्याची निर्मणी
