जाली. त्या साहित्याक ‘ आरण्यक ’ म्हणपाक लागले. आरण्यकाचो विशय यज्ञ हो नासून यज्ञांत आस्पावल्ल्या आध्यात्मिक तथ्यांचो नियाळ आसा.
आरण्यकांचो काळ ब्राह्मणांउपरांतचो, पूण उपनिषदापयलींचो आसपाक जाय अशें म्हणटात. तेखातीर तांकां ब्राह्मणग्रंथांच्यो पुरवण्यो अशें मानतात. ब्राह्मणांत अस्पश्ट आशिल्लो श्रौतविधीचो वांटो आरण्यकांत बारीकसाणीन सांगला. आरण्यकांतली सादारण फोडणिशी पळेल्यार ता ब्राह्मणापरस उपनिषदांत चड लागींची आसा अशें दिसता.
आरण्यक साहित्य हें वेदांगां आनी ब्राह्मणां हांचें संयोजक आसा. गृह्यसूत्रांत सांगिल्लीं नित्यकर्मां आरण्यकांत सांगल्यांत (तैत्तिरीय आरण्यक 2.11). उच्चारासंबंदीचे कांय नेमूय तातूंत आयल्यात (एतरीय आरण्यक 2.2). ताचेवेल्यान शिक्षणाविशींचें आदलें स्वरूप आरण्यकांत दिसून येता. वेदांगांत आस्पावंक नाशिल्लें, पूण ते उपरांतच्या साहित्यांतले शकून-अपशकून हेय विचार तातूंत मेळटात.
आरण्यकांत यज्ञसंस्थेंतल्या महाव्रत, उख्त, पितृमेघ, अरुणकेतुचयन आनी हेर याज्ञिक विशयांचेर भासाभास आयल्या. यज्ञाच्या आधिदैविक आनी आध्यात्मिक स्वरूपाचो नियाळ हो ताचेफाटलो मुखेल हेत जावन आसा. तातूंत यज्ञाचो रहस्यात्मक आनी प्रतीकात्मक अर्थ सांगला. आरण्यकांतलीं वाक्यां ल्हान, सुटसुटीत आनी सोपे भाशेंत आसात. बाह्ययज्ञापरस मानसिक यज्ञाचेर हांगा खास भर दिला. यज्ञाचे दार्शनिक व्याख्येंत, यज्ञ हो सृश्टीचो नियंतो आसून सगळ्या संवसाराचें कल्याण करपी आसा अशें म्हळां. सकाम कर्म आनी कर्मफल हांच्यासंबंदान थंय भावार्थ ना. कर्ममार्ग जोडप होच सुखाचो मार्ग जावंक शकना. ताका गिन्यानाचें फाटबळ मेळपाक जाय अशी आरण्यकांची विचारधारा आसा. लोकांमदली भायल्या कर्मांतली रूच आनी भावार्थ उणो करून तो मानसिक उपासनेकडेन पावोवप हें आरण्यकांचें म्हत्वाचें कार्य आसलें. आयजमेरेन सांपडिल्लीं आरण्यकां अशीः
ऋग्वेदः एतरेय आनी शांखायन (कौषीतकी).
शुक्ल यजुर्वेदः माध्यंदिन बृहदारण्यक आन काण्व बृहदारण्यक.
कृष्ण यजुर्वेदः तैत्तिरीय आरण्यक, मैत्रायणी आरण्यक (मैत्र्युपनिषद्).
सामदेवः तलवकार आरण्यक. सामवेदांतल्या आर्विकाचो आदार घेवन गावपाक येवपी विभागाक ‘ छांदोग्यारण्यक ’ अशें म्हणटात. धांदोग्यारण्यक हेर आरण्यकांपरस वेगळें आसा.
अथर्ववेदः हातूंत एकाय आरण्यकाचो उल्लेख येना.
आरण्यकांत जायत्या विशयांची खोलायेन फोडणिशी केल्या. संन्यासाचेर भासाभास करतना बृहदारण्यक म्हणटा, “ संन्यास घेवप्यान पूत, दुडू आनी कीर्त ह्या गजालींचो त्याग करचो आनी भीक मागून पोट भरचें. ” आरण्यकांत प्राणविद्येकय खास म्हत्व दिलां. प्राणविद्येचें म्हत्व सांगतना आरण्यकां ऋग्वेदांतल्या मंत्राचो आदार घेतात (ऋग्वेदः 1.164.31,38). ताचेवेल्यान आरण्यकांचें पूर्विल्लेपण नदरेंत येता. एतरीय आरण्यकांत (2.1.6) प्राणांचें व्हडपण सांगलां तें अशें-
सोƧयमाकाशः प्राणेन बृहत्या विष्टब्धः
तद्यथा यमाकाशः प्राणेन बृहत्या विष्टब्ध
एवं सर्वाणि भूतानि आपिपीलिकाभ्यः
प्राणेन बृहत्या विष्टब्धानीत्येवं विद्यात्।
अर्थः प्राण हो सृश्टीचो आदार आसा. प्राणशक्तीच्या आदाराक लागून हें मळब एका जाग्यार थीर उरिल्लें दिश्टी पडटा. तेचपरी व्हड प्राण्यासावन ल्हान कीड-मुयेमेरेनचे सगळे जीव प्राणान भरिल्ल्यान तांचें कार्य आमचे नदरेक येता.
जितल्यो ऋचा, वेद आनी घोष आसात, तितल्योय प्राणान भरल्यात. त्या प्राणाचीं विंगडविंगड रुपां आनी गूण समजून त्या त्या रुपांत तांची उपासना करची. अशेतरेन उपनिषदांतल्या जायत्या आध्यात्मिक तत्वांचो आरण्यकांत आस्पाव जाल्लो दिसता. वैदिक तत्वमीमांसेच्या इतिहासांत आरण्यकांक म्हत्वाची सुवात आसा.
- कों. वि. सं. मं.
आरत-1: ताटली वा पंचारतींत, नीरांजन, कापूर वा वाती दवरून त्यो उज्यान पोटोवन देवाभोंवतणी हुंवाळप हाका ‘ आरत ’ अशें म्हणटात. संस्कृत भासेंत आरत ह्या उतराक ‘ आरात्रिक ’, ‘ आर्तिक्य ’, ‘ आरार्तिक्य ’ वा ‘ महानीरांजना ’ अशें म्हणटात. पूर्विल्ल्या काळांत राजा-महाराजा, जैतिवंत सेनापती आनी विद्वान पंडीत हांकांय आरत्यो हुंवाळटाले. भुतां-खेतां आनी मनीस हांची दिश्ट लागची न्हय म्हूण ही चाल सुरू जाली. देवाक आरत दाखोवपाफाटलो हेत होच आसता. मंगलकार्यावेळार न्हवऱ्याव्हंकलेक, मूजीवेळार मुंज्याक आरत हुंवाळटात. तशेंच दिवाळे दिसा बायल घोवाक, भाऊबीजे दिसा भयण भावाक आरत हुंवाळटा. नवी बांय खणपाचे सुवातेर, शिवरात्रेक बेलाच्या रुखामुळांत, भुरग्याच्या बारशादिसा, जल्मदिसा, उश्टावणादिसा आरत हुंवाळपाची चाल आसा. देवळांतल्या देवाची आरत भट, ब्राह्मण, घाडी, भगत, जल्मी वा हेर थारावन दिल्ले मनीस करतात. कांयकडेन सवाशीण बायलो आनी देवदासी बायलो लेगीत आरत करतात. लिंगायत लोकांत घोवाचें मडें घरांत आसासर ताची बायल ताच्या तोंडाभोंवतणी आरत हुंवाळटा. आत्मो भूतयोनींत वचचो न्हय म्हूण हो विधी करतात. आरत करपाखातीर वापरिल्लें नीरांजन वा वात, ताटली, पंचारतींतल्यान पडल्यार वा पालवल्यार घरांतल्या कोणाकय तरी मरण येता असो समज आसा. अशें घडल्यार ‘ दिपपतनशांती ’ करतात.
- कों. वि. सं. मं.
आरत-2: देवाक आरत दाखयतना, देवाची तुस्त करपी जीं गीतां गायतात तांकांय ‘ आरत ’ अशें म्हणटात. ह्या आरत्यांक पेटी, झांज, पखवाज, घांट, घुमट, धोलकें हीं वाद्यां संगीताची साथ दिवपाक वाजयतात. आरतींत देवाचे तोखणायेवांगडाच, बरी भलायकी, दुडू, समाधान, सूख मेळचें म्हूण मागणें केल्लें आसता. ‘ सुखकर्ता दुखहर्ता ’ ही देवतेची, ‘ युगे अठ्ठावीस विठेवरी उभा ’ ही पांडुरंगाची, ‘ आरती ज्ञानराजा ’ ही ज्ञानेश्वराची आरत आसा. ‘ सिंदूर लाल चढाओ अच्छे गजमुखको ’ ही हिंदी आरत गणपती संबंदान आसून उत्तर आनी अस्तंत भारतांत नांवाजिल्ली आसा.
गोंयांत गणेशचवथीवेळार गणपतीची पूजा जातकच दनपरां आनी रातीकडेन ‘ आरत ’ म्हणटात. गणपती जितले दीस पुजतात तितले दीस आरत म्हणपाची चाल आसा. खूब काळाउपरांत गोंयांत कोंकणी आरत जल्माक आयल्या. गणपतीक आरत म्हणपावेळार हेर आरत्यांमदीं कोंकणी आरतीचो आस्पाव जावंक लागला. ‘ जय देवा, जय देवा, जय गणपतीराया, शरण तुज्या पायां, आसूं आमचेर माया ’; ‘ जय देव जय देव जय गणपतीनाथा, दर्थन तुजें जाल्यार मन तृप्त जाता ’. ह्यो गणपतीच्या कोंकणी आरतीच्यो दोन देखी आसात.
- कों. वि. सं. मं.
आर्किमिडीज: (जल्म आनी मरणः सिराक्यूज, सिसिली. इ.स.प. सुमार 287-212).
नामनेचो ग्रीक गणिती आनी संशोदक. भूमिती (Geometry), यामिकी (Mechanics) आनी अभियांत्रिकी (Engineering) ह्या तीन वेगवेगळ्या विशयांत ताणें म्हत्वाचें संशोधन केलें.
सिराक्यूजचो राजा दुसरो हियरो आनी ताचो चलो गेलो हांच्यावांगडा ताची दाट इश्टागत आशिल्ली. ताचें सगळें शिक्षण अॅलेक्झांड्रिया हांगा जालें. थंय कॉनन हया गणितज्ञाकडेन ताची वळख जाली. शिक्षण सोंपतकच आपल्या जल्मगांवांत येवन ताणें गणिताचो फुडलो अभ्यास चालू केलो. ताचे कांय लेख आयज लेगीत प्रमाण मानतात.
वर्तुळ (circle), अन्वस्त (parabola) आनी सर्पिल (spiral) ह्या वक्रांच्या क्षेत्रमापनाखातीर ताणें वापरिल्ल्या निःशेष (exhaustive) पध्दतीचें कांय प्रमाणांत आर्विल्ल्या समाकलनाच्या (integration) विवरणाकडेन सारकेंपण आसा अशें दिसून आयलां. वर्तळाचो परिघ (circumference)
