गरम हवामानाचो वाठार.
अँडीज दोंगरान आर्जेन्टिनाचो 30% वाठार व्यापला. ह्या वाठारांत बरेच निद्रीस्त ज्वालामुखी आसात. हातूंतल्या वट्ट तेमकांतल्यो एकवीस 6,200 मी. परस ऊंच आसात. हातूंतलें 7,034 मी. उंचायेचें अॅकन्काग्वा हें सगळ्यांत म्हान दिसता.
अँडीजचे उदेंतेवटेन उत्तरेचे रिओ नेग्रो न्हंयसावन ते दक्षिणेवटेन मॅगलेन म्हळ्यार सामुद्रधुनीमेरेन पॅटागोनिया पातळ्ळां.
पँपास हो एका थराचेर आशिल्लो वाठार. हांगा सगळ्या वटांनी तण दिसता. हांगाची जमीन पिकाळ जावन आसा.
उत्तरेकडलो वाठार अँडीज दोंगर आनी पाराना न्हंय हांचेमदीं आसा. थंय चिखोल खूब आसा. मनीस वस्तीक ही सुवात समा ना.
पाराना ही हांगाची सगळ्यांत व्हडली न्हंय. तिची लांबाय 4,184 किमी. आसा. ला प्लाताक मेळचेपयलीं 193 किमी. मेरेन हिका बरेच फांटे फुटल्यात आनी परत एकठांय आयल्यात. हे न्हंयचे रचणूकेक लागून हांगाचो वाठार पिकाळ जाला. ला प्लाता भायर देल, व्हाये, दुल्से, प्रिमेरो, सेगुंदो, तेर्सेरो, क्वार्तो आनी किंतो ह्या सारक्यो न्हंयो हांगा आसात.
आयरेस, पँपास, कार्दोव्हा ह्या प्रांतानी आनी पॅटागोनिया वाठारांत ल्हान व्हड तळीं आसात. हातूंतली कांय खाऱ्या उदकाचीं आसात. हवामानः देशाच्या विस्ताराक लागून हवामानाचे विंगडविंगड प्रकार आसात. जानेवारी हो सगळ्यांत गरम म्हयनो. जून, जुलय हे म्हयने सगळ्यांत थंड. उत्तरेवटेन चाको वाठारांत गिमाच्या दिसांनी गरमी 48˚ से. मेरेन पावता जाल्यार दक्षिणेवटेन पॅटागोनिया वाठारांत शिंयाच्या दिसांनी - 16˚ से. सकयल पावता. उत्तरेवटेन हवामान केन्नाय थंड जाल्यार केन्नाय चड गरम आसता. त्या मानान दक्षिणेवटेन दर्याक लागून हवामान सम आसता. दक्षिण ध्रुवावेलें वारें अस्तंतेच्या वाठारांतल्यान येवन अँडीज वाठारांत पावस हाडटा. पूण हें वारें थंड आसता. त्या मानान अँडीजच्या उदेंतेकडल्या वाठारांत वारें गरम आसता. ह्या वाऱ्याक ‘ झोंडा ’ म्हणटात. आर्जेन्टिनाचे इशान्येवटेन पावस 50 ते 100 सेंमी. मेरेन पडटा जाल्यार हेर वाठारांनी पावसाचें प्रमाण एकसारकें नासता. पँपास आनी इशान्येच्या वाठारांनी ‘ पँपेरोस ’ ह्या वाऱ्यांक लागून वादळां जातात.
वनस्पत आनी मोनजातः उत्तर आर्जेन्टिनांतल्या रानांनी आनी चिखलाच्या वाठारांनी तरांतरांचीं जनावरां आसात. जाग्वार, प्यूमा, रानमाजरां, कोले, कॅपिबारा, आर्माडिलो, मुयो खावपी प्राणी ह्यासरके प्राणी चड प्रमाणांत दिश्टी पडटात. तणाच्या वाठारांनी तरांतरांचे किडे, रिया, ऑटर, वीझल, ऑपॉसम सारकीं जनावरां आनी शहामृग, टिनॅमो सारके पक्षी आसात. न्हंयांभितर तरेकवार जातीचें नुस्तें भरपूर प्रमाणांत सांपडटा. स्पेनांतल्यान हाडिल्लीं गोरवां हांगा बरे तरेन वाडलीं जाल्यार कांय पळून वचून रानवटी जालीं. जगांतल्यो 10 टक्के वनस्पतीच्यो जाती हांगा आसात. क्वेब्राचो, येर्बामाते, सायप्रस, पायन, लार्च, ओक, च हे रुख आनी पँपास वाठारांत तण आसा. ‘ आम्ब ’ हो रुख हांगाचो राश्ट्रीय रुख मानतात.
इतिहासः इतिहासतज्ञांच्या मताप्रमाण युरोपीय हांगा पावचेपयलीं ह्या वाठारांत सुमार 3,00,000 लोक रावताले. आशिया खंडांतल्यान येवन हांगा ते 20,000 वर्सांपयलीं पावले अशेंय एक मत आसा. 15 व्या शेंकड्यामेरेन हांगा ‘ इंडियन ’ लोकांची बरीच वस्ती आशिल्ली. हांचेर इंका संस्कृतायेची सत्ता आशिल्ली अशें मानतात कारण बरेच लोक क्वेचुआ ही इंकांची भाशा उलयताले. ह्या लेकांचें पोट शिकार आनी शेतवेवसायाचेर चलताले अशें मानतात.
व्हेस्पूची हाणें 1501-02 वर्सा रिओ द ला प्लाताचो सोद लायलो. खुआन दियाझ दे सोलिस ह्या स्पॅनीश मनशान 1516 वर्सा हांगा पयलें पावल दवरलें पूण ताका हांगाच्या इंडियन लोकांनी मारून उडयलो. ते उपरांत 1526 वर्सा सेबेस्टियन कॅबट आनी दियेगो गार्सिया हे थंय पावले. दोगांयमदीं झगडीं जाल्ल्यान ते रोखडेच स्पेनांत परतले. फुडें पेद्रु द मेंदोंसाच्या फुडारपणाखाल स्पेनान हांगा आपली वसणूक करपाचो यत्न केलो. निमाणे मारतीनेस दुमींग इराल हो ला प्लाता वाठारांत घुसलो आनी 1539 वर्सा ताणें आसूनसियोन हो गांव तयार केलो. हेंच हांगाचें पयलें स्पॅनिश शार थारलें. फुडें खुआन दे गाराय हाणें पाराग्वाय न्हंयचेर 1573 वर्सा सांताफे बंदर आनी 1580 वर्सा बुएनॉस आयरेस ह्या शाराची थापणूक केली. हांगाच्यान स्पेनच्यो वसाहती वाडूंक लागल्यो. सगळ्या वसाहतींचेर आसूनसियोनची सत्ता आसताली आनी पेरु हांगाचो राज्यप्रतिनिधी राज्यकारभार चलयतालो. वसाहतींक स्पेनचे कायदे लागू जाताले. ताका लागून वसाहतींची चड उदरगत जावंक पावली ना. फुडें ब्रिटन आनी पोर्तुगाल हांचो वेपार चोरयां जावंक लागलो. तो बंद करचेखातीर 1776 वर्सा स्पेनान ला प्लाता हो स्वतंत्र प्रांत तयार करून थंय राज्यपालाची नेमणूक केली. ह्या प्रांतांत तेन्ना आयचें आर्जेन्टिना, पाराग्वाय, उरुग्वाय आनी बोलीव्हियाच्या कांय वाठारांचो आस्पाव आशिल्लो. ब्रिटीशांनी 1806-07 वर्सा केल्ल्या झुजाक बुएनॉस आयरेसच्या लोकांनी बरेतरेन जाप दिली. ह्या झुजाउपरांत हांगाच्या लोकांक आत्मविस्वास आयलो आनी स्वतंत्रतायेची तांकां आस लागली. 25 मे 1890 दिसा एके नागरिक समितीची (Junta) थापणूक जाली. हे समितीन स्पेनचो राजा फेर्दीनांद, जाका नेपोलियनान हरयल्लो, ताच्या नांवान राज्य करपाचें थारायलें. हो दीस आजूय स्वतंत्रताय दीस म्हूण मनयतात. खडेगांठ स्वातंत्र्यझुजारी होसे द सान हाच्या फुडारपणाखाल तुकूमान हांगा नागरिक मंडळान क्रांती करून 4 जुलय 1886 दिसा ला प्लाता प्रांताच्या स्वतंत्रतायेची घोशणा केली. ताका लागून स्पेनची हांगाची सत्ता सोंपली. ला प्लाता वाठाराचे पाराग्वाय, उरुग्वाय आर्जेन्टिना आनी बोलीव्हीया हे चार स्वतंत्र देश जाले.
बेर्नार्दिनो रिव्हादाव्हीया हो 1826 त आर्जेन्टिनाचो राश्ट्रपती जालो. ताणें बरेच कायदे हाडून सुदारणा केल्यो पूण देशाभितरल्या झुजांक लागून ताका राजीनामो दिवंचो पडलो. 1829-52 ह्या काळांत खुआन मानुयेल द रोसास राश्ट्रपती जालो. तो हुकुमशहा आशिल्लो. ताका हुस्तो होसे द उरकीसा ह्या ताच्याच अनुयायान सत्तेवेल्यान सकयल देंवयलो आनी देशाभायर धांवडायलो. तेन्ना रोसासान देशाभायर धांवडायल्ले आलेबर्दी, मित्रे, सारमिएन्तो सारके देशभक्त परत देशांत आयले. ताचो पालव घेवन उरकीसन 1853 वर्सा संविधान तयार केलें, पूण ताका मान्यताय मेळपाक उणीच धा वर्सां लागलीं. हें आर्जेन्टिना गणराज्याचें पयलें लोकशाय संविधान. फुडें जनरल मित्रेच्या (1862-68) सत्तेखाला आर्जेन्टिनान बरीच उदरगत केली. ताच्या उपरांत सत्तेर आशिल्लो सारमिएन्तो हो देशभक्त आनी फुडारिल्ल्या विचारांचो आशिल्लो. 1874 त निकोलस आवेलान्दा राश्ट्रपती जालो. तो 1880 मेरेन सत्तेर उरलो. 1880 ते 1912 मेरेन बरेच जाण सत्तेर आयले पूण हो काळ म्हळ्यार राजकी अंदाधुंदीचो जावन केलो. 1912 वर्सा रोके पेन्ना ह्या राश्ट्रपतीन गुप्त मतदानाची पध्दत हांगा चालू केली. ताका लागून 1916 त इपोलितो इरिगोयेन हो जहाल उदारमतवादी राश्ट्रपती जालो. 1852 ते 1880 हो राश्ट्राचे बांदावळीचो आनी 1880 ते 1916 चो काळ रुढीवादी राज्यपरंपरेचो काळ अशें मानतात. हाच्या उपरांत 1916 ते 1930 मेरेन जहालमतवादी सत्तेर आयले. 1930 ते 1943 मेरेन परत रुढीवादी परंपरा मानपी पंगडाच्या हातांत सत्ता आशिल्ली. ह्या काळांत युरोपांत निर्माण जाल्ल्या फॅसिझम, नाझीवाद हांचो आर्जेन्टिनातल्या घडणूकांचेर परिणाम जालो. जर्मन गुप्तहेर देशभर पातळ्ळे. 1946 मेरेन हुस्तो, रॉबेर्तो कास्तियो, रॉसन आनी रामिरेझ हे राश्ट्रपती जाले. हाच्या उपरांत सत्तेर आशिल्ल्या आंदेल्मीरो फॅरॅल हाणें 1945 त जर्मनीआड झूज उबारलें. हाका लागून आर्जेन्टिनाक ‘ पॅन अमेरिका ’ आनी संयुक्त राश्ट्रांत प्रवेश मेळ्ळो. झुजाच्या काळांत पॅरॉन सारको लश्करी अधिकारी आपली शक्त वाडोवन 1946 वर्सा राश्ट्रपती जालो. ताणें स्वताक कामगारांचो फुडारी जाहीर करून तांचो तेंको मेळयलो.
