‘ ईरा ’ म्हळ्यार पृथ्वी ह्या उतरावेल्यान आर्य उतराची उत्पत्ती सांगल्या. अॅरियोव्हिस्टर ह्या उतरांतलो ‘ अॅरियो ’ हो जो भाग आसा ताचें आनी आर्य उतराचें मूळ एकच आसा. सद्या हें उतर इंडो-आर्यनच्या दोनूय शाखांक लायतात. इराणी आर्यांसावन भारतीय आर्यांचें वेगळेपण दाखोवपाखातीर, भारतीय आर्यांक ‘ इंडो-आर्यन ’ म्हणटात. रामचरित सिंगाच्या मतान आर्य ह्या उतराचो अर्थ कुलीन, उदात्त आनी व्हड असो आसलो तरी मूळ तें उतर ‘ अर् ’ म्हळ्यार नांगरप ह्या धातूसावन आयलां. आनी ताचो मूळ अर्थ कृषीवल असो जाता. ह्याच ‘ अर् ’ धातूसावन हर वा हल हें उतर सिध्द जाता, अशें ते फुडें सुचयतात. पूर्विल्ल्या काळांत ‘ कृषिकर्म ’ हो सगळ्यांत व्हड आचार अशें मानताले. ताकालागून आर्य ह्या उतराचो ‘ श्रेष्ठ ’ असो अर्थ जाला. आर्य हे खंयच्याच मानववंशाचें नांव नासलें पूण जांणी ‘ कृषिकर्म ’ हो वेवसाय सुर्वेक आपणायलो तांकां लोक आर्य म्हणपाक लागले.
आर्यांचें मूळस्थानः भारतीय आर्यांचें मूळस्थान ध्रुवप्रदेशांत आसलें. थंयच्यान ते भोंवत-भोंवत अस्तंत युरोप आनी भारतांत आयले असो तर्क लोकमान्य टिळकान The Arctic Home In the Vedas ह्या ग्रंथांत मांडला. तेखातीर ताणें भूंयरचणूक, भूगर्भशास्त्र आनी ज्योतिशशास्त्र हांचो आदार घेतला. उत्तर ध्रुव प्रदेशांत ज्यो सैमीक घडणुको घडपाक शकतात अशा कांय घडणुकांचो उल्लेख, वैदिक ऋषींनी आपणाल्या कांय दैवतशास्त्रीय कथांच्या आदारान केला अशें टिळकाचें मत आसा (ऋग्वेद 1.64.16; 2.32.2; 5.54.15; 6.48.8). वैदिक दैवतशास्त्रांतल्यो ज्यो कथा आनी सैमीक घडणुको उत्तर ध्रुव प्रदेशांतल्या आंतर हिमयुगाचें अस्तित्व दाखयतात, ताचेवेल्यान इ.स. सुमार 10,000 वर्सांपयलीं उत्तर ध्रुव प्रदेशांतले आर्य दुसऱ्या हिमयुगाच्या अवर्शणाक लागून थंयच्यान भायर सरले आनी युरोप आनी आशिया खंडांतल्या वेगवेगळ्या वाठारांनी येवन रावले.
लोकमान्य टिळकाचो तर्क आर्विल्ल्या संशोधकांनी मानून घेवंक ना. तांणी मध्य आशिया, पामीरचें पठार, कॉकेशस पर्वताच्या मुळसाकडलो वाठार, उरला पर्वत, अस्तंत युरोप (जर्मनी-हंगेरी), स्कँडिनेव्हिया ह्या वाठारांचो उल्लेख केला. बाबू संपूर्णानंद हाच्या मतान आर्यांचें मूळस्थान पंजाब जावन आसा. ताचो सोद ऋग्वेदांतल्यान मेळिल्ल्या पुराव्याचेर आदारला. ताच्या मतान मोहेंजोदडो-हडप्पा संस्कृताय अनार्य आनी ऋग्वेदोत्तर काळांतली आसुनय तिचेर आर्य संस्कृतायेचो प्रभाव पडूंक ना. हेर संशोधक जे आर्यांचें मूळस्थान भारतांत आसा अशें सांगतात ते अशेः लक्ष्मीधर कल्ला हाच्या मतान काश्मीर आनी हिमालयाच्या मुळसाचो वाठार, डी. एच. त्रिवेदीच्या मतान मुलतान, गंगानाथ झा हाच्या मतान ब्रह्मर्षिदेश, राजबली पांडे हाच्या मतान आर्यावर्त म्हळ्यार सद्याच्या अयोध्या आनी अलाहाबादमदलो वाठार, श्रीकंठ शास्त्रीच्या मतान सिंधू-गंगेचें देगण अशीं आर्यांचीं मूळस्थानां आसात. रशियन वनस्पतीशास्त्रज्ञ व्हासिलोव्ह हाच्या मतान गौर, मंगोलियन, नेग्रॉइड आनी ऑस्ट्रालॉइड ह्या पृथ्वीवेल्या चार मानववंशांचें विशिष्टीकरण भारतांत जालें. तातूंतले पयले दोन वंश उत्तर भारतांत आनी दुसरे दोन दक्षिण भारतांत उत्क्रांत जाले. हीं सगळीं मतां हालींच्या संशोधकांक मान्य नात. डॉ. रा. ना. दांडेकर हाणें आपल्या ‘ आर्यांचे मूळ वसतिस्थान ’ ह्या ग्रंथांत सगळ्या मतांमदीं पीठावाला हाचें मत म्हत्वाचें आशिल्ल्याचें सांगलां. पीठावाला हाणें इराणी लोकांचो अवेस्ता ग्रंथ प्रमाण मानला. इराणी साहित्याचो अभ्यास करून आनी आर्यांच्या राबित्याचो विचार करून सिरदर्या आनी अमुदर्या ह्या न्हंयांमदल्या वाठारांत आर्यांचें मूळस्थान आसलें अशें मत ताणें उक्तायलां. महादेवशास्त्री जोशी हाच्या मतान पीठावाला साहित्याचे नदरेन पोरन्या इराणी ग्रंथांपलतडी वचूंक ना आनी त्याच वांगडा मूळ युरो-भारतीय भासांचो विचारय ताणें करूंक ना; जाका लागून पीठावालाक युरो-भारतीय भाशीकांचें मूळ स्थान निश्चित करपाक जमूंक ना.
कोलिंडर ह्या भाशा जाणकारांच्या मताप्रमाण आर्यांचे मूळ भाशेकडेन उग्रो-फिनिश भाशेचें सारकेंपण दिसता, तशेंच तांचे संस्कृतीक जीणेचेर अल्ताइक लोकांचो प्रभाव आशिल्लो दिसून येता. भाशा साणकारांक मूळ आर्य आनी सेमेटिक भाशेंतलें सारकेंपणय दिसून आयलां. वयले गजालीक प्रमाण मानल्यार उग्रो-फिनिश, अल्ताइक आनी सेमेटिक ह्या भासांचो प्रभाव ज्या वाठारार पडून, मूळ युरो-भारतीय भाशेचो उगम आनी पयले अवस्थेंतली उदरगत घडल्या तो वाठार म्हळ्यार उत्तर किरघीज (दक्षिण रशिया) अशें डॉ. दांडेकर म्हणटा. नेरिन्ग हाणेंय भारतीय लोकांक खबर आशिल्ल्या पशुधनाविशीं विचार करून ह्या प्राण्यांची मूळ सुवात उराल आनी अल्ताय प्रदेश हेंच आशिल्ल्याचें सिध्द केल्ल्यान वयल्या सिध्दान्ताक फाटबळ मेळटा, अशें बा. द. सातोस्कर म्हणटा. डॉ. बी. के. घोष वयलो सिध्दान्त बरोबर अशिल्ल्याचें सांगून पूर्वसुरीचे दाखले दिता. हिर्ट, नेरिन्ग आनी फ्लोर ह्या संशोधकांच्या वावराचो आदार घेवन इंडो-युरोपियन आनी फिनो-उग्रियन हांणी आदल्या काळांत एकामेकांचेर प्रभाव घाल्लो अशें खंयचेच परिस्थितींत मानप शक्य ना अशें तो म्हणटा. पूर्विल्ल्या इंडो-युरोपियन आनी पूर्विल्ल्या सेमेटिक (अरब वंशाचे लोक) हांचे भाशेंतल्या म्यूल्लर हाणें दाखोवन दिल्ल्या सारकेपणाचो आदार घेवन आनी दोनूय जमातींमदीं संपर्क आशिल्लो हें सांगून डॉ. बी. के. घोष म्हणटा, “ इंडो-युरोपीयनांच्या आदल्या जमातींनी जर एकेवटेन मध्य रशियेंतल्या फिनो-उग्रियनांकडेन आनी दुसरेवटेन सेमेटिकांकडेन संपर्क दवरिल्लो अशें मानलें जाल्यार इंडो फिनिक संबंदाक चड घटसाण येता आनी सैमीक घडणुकांचे नदरेन दक्षिण रशिया इंडो-युरोपीयनांची मूळ भूंय थारता. ”
उत्तर किरघीज प्रदेश वा दक्षिण रशिया ही इंडो-युरोपीयन वा आर्यवंशीयांची मूळ सुवात आसली हें मत सगळ्यांकूच मान्य ना.
स्थलांतराचीं कारणां: आर्य जमात गोरवां-म्हसरां पोसताली. तेखातीर तणान भरिल्ल्या वाठारांची गरज तांकां सदांच लागताली. दुकळ पडून तणाचे वाठार नश्ट जातकच आर्यांचे ल्हान-ल्हान पंगड नव्या पिकाळ वाठाराच्या सोदांत भायर सरताले. खूब काळ मेरेन दुकळ पडिल्ल्यान आर्यकुळां आपल्या मूळ स्थानाकडल्यान भायर सरलीं अशें डॉ. दामोदर कोसंबी सांगता. शास्त्रज्ञांनी सुरोपसावन भारत ह्या व्हड वाठाराच्या इतिहासापयलीं काळाचो अभ्यास करून आर्यांच्या मूळ स्थानाकडल्यान दोन व्हड निर्गमनां जालीं असो तर्क काडला. पयलें व्हड निर्गमन अरल दर्यासावन बल्ख प्रदेश (अफगाणिस्तान) मेरेन जालें. थंय तें कांय काळ रावलें. तातूंतले कांय जाण थंयच रावले. हेरांचे तीन पंगड तीन दिकांनी गेले. एक पंगड इराण, इराक, मेसोपोटेमिया मेरेन गेलो. मेसापोटेमियांत आर्यांचो असीरियन, सुमेरियन, अक्काडियन आनी हेर संस्कृतायांकडेन संबंद आयलो. बल्ख (अफगाणिस्तान) प्रदेशांतल्यान दुसरो पंगड मध्य आशियांत गेलो आनी तिसरो पंगड इंद्र नांवाच्या आर्य फुडाऱ्याच्या मार्गदर्शनाखाला पंजाबांत देंवलो. भारतीय आर्यांचे पूर्वज हेच आसले.
आर्यांच्या मूळ स्थानांतल्यान दुसरें व्हड निर्गमन दोन दिकांनी जालें. एक पंगड अस्तंते कडल्यान युरोपांतल्या प्रिपेट प्रदेशांत वचून कांय काळ थीर जालो आनी थंयच्यान सगळ्या युरोपांत पातळ्ळो. दुसरो पंगड कॉकेशस पर्वताक मोडण घालून आशिया मायनरांत गेलो. आशिया मायनर, मेसोपोटेमिया आनी मध्य आशिया सोडून हेर जाग्यार जंय आर्य पावले थंय तांणी थंयच्या जमातींक हारोवन भाशीक आनी संस्कृतीक मळार आपलें व्हडपण गाजयलें. त्यावेळार हेरांच्योय कांय गजाली तांणी आपणायल्यो. हातूंत ग्रीस, रोम, इराण, भारत ह्या देशांचो आस्पाव जाता.
'आर्यांचो भारतांत येवपाचो काळः आर्य भारतांत येवपाच्या काळासंबंदान अस्तंतेच्या आनी भारतीय संशोधकांमदीं दोन वेगवेगळीं मतां आसात. सगळ्यांत पोरनो वेद ऋग्वेद, ताची भास, तातूंत आयिल्ले पूर्विल्ल्या काळांतले उल्लेख आनी समकालीन घडणुको हांच्या आदारान आर्यकाळ थारावपाचो यत्न केला. इ. स. पांच हजार वर्सांपयलीं भारतीय आनी इराणी आर्य हांगा आयले अशें लोकमान्य
