शुध्द पक्षांत घटस्थापना (प्रतिपदा), सतीची पूजा (चतुर्थी), ललितापंचमी, सरस्वती-उत्सव (पंचम ते नम), विजयादशमी, कोजगिरी वा ज्येष्ठापत्यनीरांजन (अश्र्विनी) आनी कृष्णपक्षांत वसुबारस, धन्यत्रयोदशी, नरकचतुर्दशी, लक्ष्मीपूजन (उमास) हे म्हत्वाचे दीस. ह्या म्हयन्यांत राम-रावण झूज, कृष्णाकडल्यान नरकासुराचो वध आनी पांडवांच्या अज्ञातवासाचो शेवट ह्यो घडणुको घडल्यो. आश्र्विन वद्द पक्षांत दुवादशीक गोवत्सांची पूजा आनी त्याच दिसा दत्तात्रयाचो उत्सव जाता. तिरोदशीक यमाखातीर दीपदान. चतुर्दशीक दिवाळेचें अभ्यंगस्नान.
ह्या म्हयन्यांतलें खाशेलें कृत्य ‘घृतदान’ हें जावन आसा. तेचप्रमाण पद्मनाभाचे भक्तीखातीर गाय, बैल, घोडो, तीळ, धंय हीं दानां करचीं अशेंय सांगलां. तमिळनाडूंत ह्या म्हयन्याक तुलामास अशें म्हणटात आनी त्या म्हयन्यांत चड करून उमाशे दिसा कावेरी न्हंयत न्हाण करतात. गोंयांत श्री कामाक्षी देवस्थान, शिरोडें हांगा आश्र्विन शुक्ल पंचमीक श्री शांतादुर्गेखातीर देवकार्य जाता.
-कों.वि.सं.मं
आषाढ: हिंदू कालगणनेप्रमाण चवथो म्हयनो. ह्या म्हयन्याचे पुनवेक पूर्वाषाढा वा उत्तराषाढा नक्षत्रांत चंद्र आसता म्हूण हाका ‘आषाढ’ हें नांव पडलें. हाका ‘शूचि’ अशें आनीक एक नांव आसा. सूर्य मिथुन राशींत आसतना आषाढाक सुरवात जाता. कर्कसंक्रांतीक श्राध्द करचें अशें सांगलां. आषाढ म्हयन्यांत करपाचीं व्रतां अशीं: आषाढमेकंभक्तेन स्थित्वा मासमतन्द्रित:I बहुधान्यो बहुधनो बहुपुत्रश्चु जायतेII (महाभारत)
अर्थ: आषाढ म्हयन्यांत दिसांक एकदांच जेवण निरलस राविल्ल्यान खूब संपत्ती, धान्य आऩी चल्यांची प्राप्ती जाता.
उपानधुगलं छत्र लवणामलकानि च ! आषाढे वामनप्रीत्यै दातव्यानि तु भक्तीत:II (वामनपुराण)
अर्थ: आषाढ म्हयन्यांत वामनाचे भक्तीखातीर जोतीं, सत्री आनी मिठांतले आंवाळे दान करचे.
आषाढांत गोंयां आनी महाराष्ट्रांत पावसांचो नेट आसता. शुध्द एकादशीसावन विष्णूच्या शयनाक (न्हिदेत) आरंभ जाता म्हूण हिका ‘शयनी एकदास’ म्हणटात. आषाढी एकादशीक पंढरपुराक व्हडली जात्रा भरता थंयच्यान चातुर्मास सुरू जाता. शुध्द प्रतिपदेक कालिदास स्मृतिदीस मनयतात. ह्या म्हयन्याच्या मूळ नक्षत्रांत चंद्र आसता. त्या दिसा बेंदूर, पुनवेक व्यासपूजा, उमाशेक दीपपूजा तशेंच अधिक आषाढांत ‘कोकिळाव्रत’ ह्या परबांक लागून आषाढाक म्हत्व आसा. तेचप्रमाण आषाढांतले अष्टमीक महिषासुरमर्दिनीची पूजा, दशमीक वरलक्ष्मीव्रत, पुनवेक अन्नदान आनी कृष्णाष्टमीक ‘विनायकपूजा’ हीं कृत्यां करतात.
आषाढ पांवळी: पयलींच्या काळांत ल्हान आसताना चलयांचें लग्न जातालें. आषाढ म्हयन्यांत एक चली ते आषाढ पांवळेक पळेत आशिल्ली. पळेता-पळेतां तिका आपल्या कुळारची याद आयली आनी खूब वायट दिसलें आऩी योगायोगान त्या दिसा तिका मरण आयलें. ताच्यावेल्यान आषाढ म्हयन्यांत लग्न केल्ल्या चलयांनी कुळारा येवचें अशी प्रथा पडली. चलयेचो मांव आनी मांय कुळारा धाडपाक अनमनत म्हूण ती चली घोवागेर रावत जाल्यार तो म्हयनो मांवाक वायट वचूं येता असो समज निर्माण केलो अशेंय म्हणटात.
आषाढ-फुलां: आषाढ म्हयन्यांत कुळारा आयिल्ले चलयेक फुलां माळपाची चाल पडली. ह्या फुलांक ‘आषाढ-फुलां’ अशें म्हणटात. ज्या दिसा आषाढ फुलांचो सुवाळो जाता त्या दिसा ते चलयेचीं घरची मनशां येवन फुलां माळून तिका कुळारच्यान आपल्या घरा व्हरतात.
-कों.वि.सं.मं.
आसन: हात आनी पांय एके खाशेले अवस्थेंत दवरून, शरीर ताठ आनी थीर दवरप आनी ध्यानधारणेक बसप हाका ‘आसन’ अशें म्हणटात. कामधेनुतंत्र-31 त आसन उतरांतल्या तीन अक्षरांचे तीन विंगड विंगड अर्थ दिल्यात. आ=आत्मसमाधि, स=सगळ्या रोगांचे आळाबंद आनी न=सिध्दी जोडप.
भारतांत सगळ्या धर्मसंप्रदायांभितर आसनाक खाशेलें म्हत्व दिलां. अहिर्बुध्न्य, वैष्णव, पांचरात्र सारक्या वैष्णव ग्रंथांत, ह ठ यो ग प्रदीपिका, घेरंड संहिता, शिवसंहिता सारक्या हठयोग शैव ग्रंथांत आनी तांत्रिक बौ ध्द ग्रंथांभितर आसनींचीं व र्ण नां आसात. ह्या सगळ्या आसनांचो आंकडो १६०० चेर पावता. तातूंत 32 मुखेल आसात. कांय मुखेल आसनांमदीं भद्र, स्वस्तिक, पर्यंक, कमल, मयूर, वीर, सिंह, मुंड, शव, चिता, वज्र आदी आसनाचे आस्पाव जाता. वयलीं आसनां विंगड विंगड संप्रदायाच्यो पध्दती, विचारधारा आनी सिध्दांतांतल्यान कडेन पडल्यांत. देखीक, नाथसाधनेंत मुंडासन, चितासन, शिवासन आदी आसनां आपणायनात रतिक्रिडा करतासतना कामसिध्दी मेळोवक ८४ आसनांचो उपेग करूं येता अशें वात्सायानाच्या कामशास्त्र ग्रंथांत म्हळां.
मन एकाग्र आनी शांत दवरपाक आसनाचो व्हड उपेग जाता अशें अणभवी लोक मानतात. हठयोग आनी राजयोग ह्या दोनूय योगमार्गांत आसनाचें व्हड म्हत्व मानलां. पातंजल योगसूत्रांत आसनाचें फुडलें लक्षण सांगलां- ‘स्थिरसुखमासनम्-’ म्हळ्यार ज्या योगान शरीर थीर जावन मनाक सुख मेळटा अशे तरेचे बसकेक ‘आसन’ म्हणचें.
हठस्य प्रथमाङ्गत्वादासनं पूर्वमुच्यतेI कुर्यात्तदासनं स्थैर्यमारेग्यं चाङ्गलाघवम्II
अर्थ: आसन हें हठयोगाचें पयलें आंग जावन आसा. देखून पयलीं आसन करून उपरांत थीर जावपाचो यत्न करचो. आसनावरवीं मनशाची कूड चपळ जाता आनी भलायकी बरी उरता.
जैनांचो तीर्थंकर हे योग आशिल्ल्यान जैन शिल्पकारांनी तांच्यो मूर्ती खाशेल्या आसनाबंधांत कोरांतल्यात. कोयोत्सर्गासारकीं आसनां जैनांनी स्वतंत्रपणान सोदून काडल्यांत. जैनांनी आसनांच्यो पांच मुखेल तरा सांगल्यात.
पर्यङकमर्धपर्यङकं वज्रं वीरासनं तथाI सुखारविन्दपूर्वंच कायोत्सर्गश्च सम्मत:II (ज्ञानार्णव)
अर्थ: पर्यंक, अर्धपर्यंक, वज्र, वीर आनी सुखासन वा पद्मासनपूर्वक कायोत्सर्ग हीं पांच आसनां (तांका मोक्षासनां अशेंय म्हणटात). अहिर्बुघ्न्य संहितेंत (अ.30) इकरा मुखेल आसनां आनी तांचीं वर्णनां दिल्यांत. ह्या आसनांचो उपेग मन एकाग्र करपाखातीर सांगला. आसन म्हळ्यार बसपाची पध्दत, असो अर्थ घेतल्यार फुडलीं आसनां नामनेक पाविल्लीं दिसतात:
वीरासन:उजवें पावल जमनीर दवरून पांयांचीं बोटां आनी धोंपर जमनीक तेंकोवप. हे अवस्थेंत सगळें शरीर तोलून धरप आनी हड्डें मुखार हांडून शौर्याचो भाव दाखोवप, हाका ‘वीरासन’ म्हणटात.
