विस्तारान श्रम म्हळ्यार स्वाध्याय, नेमांचें पालन, तप करपाचे कश्ट करचे पडटात, तेचपरीं कर्तव्यपालनाचे सगळे तरेचे कश्ट् करपाचे आसतात, ते वेवस्थेत ‘आश्रम’ म्हणटात. हे तरेन कश्ट करून आपलें जिवीत ऊंच पांवड्यार व्हरप म्हळ्यार जिविताचें इति कर्तव्य जालें अशे भारतीय आर्य लोक समजतालें.
संस्कृतांतले ‘आश्रम’ हें उतर ‘आ’ उपसर्गपूवक ‘श्रम’ धातुसावन भाववाचक ‘अ’ प्रत्यय लावन तयार जालां. ‘श्रम’ धातुचो अर्थ ‘कश्ट करप’, ‘आ’ उपसर्गाचो अर्थ चारीवटेन ‘भोवविस्तारान’ असो जावं येता. ‘अ’ प्रत्यय धातुंतलो भाव दाखयता.
भारतीय आर्यलोकांच्या शास्त्रकारांनी मनशाची पिराय शंबर वर्सां मानून ताचे चार वांटे केल्यात. त्या वांट्यांक वा आश्रमाक 1. ब्रह्मचर्य 2. गार्हस्थ्य 3. वानप्रस्थ 4. संन्यास अशें म्हणटात. जाबालश्रुतींत म्हळां- ‘ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत्, गृही भूत्वा वनी भवेत्, वनी भूत्वा प्रव्रजेत्I’ ब्रह्मचर्य म्हळ्यार भुरगेपण ते जुवानपणाचो काळ. दुस-या आश्रमांत ब्रह्मचर्य सोंपोवन गृहस्त जावप, तिस-या आश्रमांत गृहस्ती जावन वानप्रस्थांत वचप आनी चवथ्या आश्रमांत संन्यास घेवप.
ब्रह्मचर्याश्रमांत भुरग्यान गुरुगेर वचून अध्ययन करपाचें आसता. तेसंबंदीचे सगळे नेम शिस्तीन पाळपाचे आसतात. कांय विद्यार्थ्यांक चड शिकपाचे आसल्यार ते आनीक कांय वर्सां गुरूगेर रावतले. जे विद्यार्थी शिकप सोंपयताले, तें गुरूक दक्षिणा दिवन घरा येताले. सादारणपणान पिरायेची पंचवीस वर्सां मेरेन हो आश्रम पाळटात.
दुसऱ्या आश्रमांत ‘गृहस्थाश्रम’ आपणायतात. हो आश्रम आपणावन यज्ञ, प्रजोत्पत्ती आनी स्वध्याय करून देव, पितर आनी ऋषी हांचे रीण मेकळें करपाचें आसता. हो आश्रम सादारणपणान पन्नास वर्सांमेरेन पाळपाचो आसता.
‘वानप्रस्थाश्रम’ ह्या तिसृया आश्रमांत खास करून वासना, विकार, सुखाचो उपभोग ह्यो गजाली सोडपाच्यो आसतात. हो आश्रम 75 वर्सांमेरेन पाळपाचो आसता.
‘संन्याशाश्रम’ हो निमाणो आश्रम आसून तातूंत मनशान आत्मज्ञान जोडून मुक्तीक वचपाचें आसता. मोक्ष जोडप हो ह्या आश्रमाचो हेत आसता. चारूय आश्रमांभितर गृहस्थाश्रमाक चड म्हत्व आसून, मनून तर ताका खूब म्हत्व दिलां-.
यथा वायुं समाश्रित्य सर्वे जीवन्ति जन्तव:I तथा गृहस्थामाश्रित्य वर्तन्ते सर्व आश्रमा:II (3.77).
अर्थ: जेपरी प्रणवायूच्या आदारान सगळे जीव जगतात तेचपरी, गृहस्थाश्रमाच्या आदारान सगळे आश्रम बेसबरे चलतात.
अशें जरी आसलें तरी जो मनीस लग्न, गृहस्थाश्रम आपणोवपाची इत्सा करीना, पूण वैराग्य धारण करून एकदम मुक्तीक वचूंक सोदता, तो मनीस ब्रह्मचर्य आश्रमांतल्यान रोखडोच संन्याशाश्रम घेवंक शकता.
‘यदहरेव विरजेत् तदहरेव प्रव्रजेत्!’ म्हळ्यार ज्या दिसा वैराग्य प्राप्त जाता त्या दिसा संन्यास घेवचो.
भारतीय आर्यधर्माच्या तत्वांप्रमाण, मनीस जल्म-मरणाच्या चक्रांत घुस्पल्लो आसा. तातुंतल्यान मुक्त जावन मोक्ष मेळोवप हें भारतीय आर्य लोकांलें व्हडांतलें व्हड ध्येय आसलें. हें ध्येय हातासपाक आंगांत वैराग्य हाडचें पडटालें. मनशांक जल्मजात वैराग्य आसना वा तें आपसुकूच मेळना. मनशाच्या मनांतल्यो वासनां, विकार, सुख मेळोवपाच्यो इत्सा आळाबंद हाडूंक स्वताचीं इंद्रियां ताब्यांत दवरपाची गरज आसता. इंद्रियां ताब्यांत दवरपाक ही सादी सोपी गजाल न्हय, हें मतींत घेवन आर्यलोकांनी आश्रमवेवस्थेची बुन्याद घाली. आश्रमाचे चारूय वेवस्थेंत मनाक ल्हव ल्हव ताब्यांत हाडपाचें शिकप मेळटा आनी निमणे इंद्रियां जिखप सहज शक्य जाता.
आश्रमवेवस्थेफाटल्यान मनोवैज्ञानीक संबंद दिसून येता. ब्रह्मचर्य आश्रमांत गिन्यान जोडपावांगडा विवेक, संयम, मनोनिग्रह गूण वाडोवपाचे आसतात. गृहस्थाक्षमांत ताका वैषलयिक सुखाचो आनंद उपभोगपाचो आसता. ताचे वांगडा सगळ्या इंद्रियांक संतुश्ट करून परतें जैत मेळोवपाचें आसता- म्हळ्यार विवेक, संयम, मनोनिग्रह, इंद्रियनिरोध सारक्या गुणांची आनीक वाड करपाची आसता. आपली जीण सुखान घालयत आसतना आपल्या भुरग्यांबाळांविशींचीं, समाजाविशींचीं, राष्ट्राविशींचीं कर्तव्यां ताणें बरें पध्दतीन करपाचीं आसतात. सादारणपणान पन्नास वर्सां जातकच मनशाक भौतिक सुखाची कल्पना येता.हें सूख खिणयाळें म्हणपाचें खरें गिन्यान ताका जाता. जेन्ना मनीस, जिणेंत शाश्वत म्हळ्यार सासणाचें सूख खंयसावन मेळटलें हें जाणा जावन घेवंक सोदता, तेन्ना तो आपले बायलेक वांगडा घेवन रानांत वता आनी वानप्रस्थ आश्रमांत रावन शाश्वत सुखाचो ना करपाचो तो यत्न करता. हे पध्दतीन आसक्ती सुटतकच ताणें संन्यास आश्रम घेवपाचो आसता. ह्या आश्रमांत रावन तपाचरणान भगवंताल्या ‘तत्वमसि’ तत्वाचो साक्षात्कार करून घेवपाचो आशता. शाश्वत सूख म्हळ्यार अशी स्थिती प्राप्त जावप.
मनशाच्या मनांत अर्थ (पैसो) आनी काम हांचेविशीं सदांच आकर्शण आशता वा ह्यो दोनूय गजाली जोडपाक तो सदांच आंवडेता. ह्यो गजाली पुरो अशें ताका केन्नाच द्सना. हाका लागून समाजाचो नैतिक पांवडो देंवता. मनशाच्या अंतस्कर्णांतल्या अर्थ आऩी काम ह्या विशयांक फाव ती सुवात मेळची आनी मनशान ल्हव ल्हव तांचेसावन पयस वचून आपलें ऐहिक आनी पारमार्थिक हित साधून घेवचें हो हेत मतींत घेवन आश्रमवेवस्था घडली. महाकवी कालिदासान रघुवंशांतल्या राजांचें वर्णन अशे तरेन केलां: ते आश्रमवेवस्थेचें बरेतरेन पालन करताले. वानप्रस्थ आश्रम घेवपाची वेळ लागीं पावतकच ते राजा आपल्या राज्याचो भार आपल्या भुरग्यांच्या खांदार दवरताले. आपले बायलेक घेवन वनांत वताले. राज्य सोडून वतना तांका मातूय वायट दिसनासलें. राज्याविशींचे मात लेगीत आकर्शण नासतालें. आश्रमवेवस्थेंत सांगिल्ल्याभशेन वागल्यार मनशाक आपल्या मनाचे उदरगतीचें पुराय गिन्यान जावं य्ता, अशी भारतीय आर्यधर्माची घारणा आसा. -डॉ. अनंत राम भट
आश्र्लेषा: भारतीय 27 नखेत्रांतलें णववें नखेत्र. हाका ‘आश्रेषा’ अशेंय म्हणटात. हातूंत हायड्रा ह्या अस्तंती तारकाचोंब्यातल्या झीट, एप्सायलॉन, डेल्टा, सिग्मा आनी ईटा ह्या नखेत्रांचो आस्पाव जात. झीट ह्या नखेत्राचे विशुवांश 8 ता. 54 मि. क्रांती 6 9’ प्रत3.30 आसून हें योग-नखेत्र (मुखेल नखेत्र) अशें मानतात. हीं चारूय नखेत्रां चवथ्याप्रतींचींय हें नखेत्र पुष्प नखेत्राचे थेट दक्षिणेक आनी प्रश्र्वा (प्रोसियन) ह्या नखेत्राचे थेट उदेंतेक आसा. कांय जाण ईटा आनी सिग्मा हांचे सुवातीर कॅन्सर (कर्क) हातूंतलीं आल्फा आऩी बीटा हीं नखेत्रां हातूंत घेतात. हें नखेत्र कर्कराशींत येता. सुमार 2 ऑगस्टाक ह्या नखेत्रांतसूर्यप्रवेश जाता. हाची देवता सोरोप आऩी आकृती चक्र अशें मानतात. ह्या नखेत्राचें मुर्तींधान्य अशें सागलां:-
कोकस्या वा बिडालास्या रक्ताश्लेषा चतुर्भुजाI अक्षकुण्डीधरा व्दाभ्यां सर्पलिङ्गनकारिणीII
अर्थ- आश्र्लेषांची मुर्त ही रगत्या कोराची, कोलसुण्याच्या वा माजराच्या तोंडाची, चार हातांची, दोन फांशे आऩी कुंड घेतिल्ली आऩी दोनूय हातांनी सोरपांक वेंगावपी अशी करची. -कों.वि.सं.मं.
आश्र्विन: हिंदू कालगणनेप्रमाण सातवो म्हयनो. ह्या म्हयन्याचे पुनवेक चंद्र अश्र्विनी नखेत्र लागसार आसता म्हूण हाका ‘आश्र्विन’ हें नांव पडलें. हाका ‘इष’ हें दुसरें नांव आसा. ह्या म्हयन्यांत सुर्याचें तुळसंक्रमण जाता. आश्र्विनाक अश्र्वयुज वा शारदा हींय नांवां आसात.
