बखरींक ‘बुरूंजी’ म्हणटात. हरकांत बुरूआ हाणें संपादीत केल्या ‘असमि बुरूंजी’ आनी ‘देवघानी आसाम बुरंजी’ ह्या पुस्तकांत जायत्या बुरुंजीचें संकलन केल्ले आसा. ते भायर श्रीनाथ दुआरा संपादीत तुंगखुंगिया बुरुंजी, कचारी बुरुंजी, आसाम बुरुंजी, डॉ. एस्. के. भूयन हाणें संपादीत केल्लें ‘पादशहा बुरुंजी’ हें बुरुंजीविशींचें म्हत्वाचें साहित्य जावन आसा.
आहोम राजे आनी सरदारांनी ‘गद्यबुरुंजी’कच न्हय तर भौसाक उपेगी पड सारकें साहित्य बरोवपाक आपलें फाटबळ दिलें. ताका लागून ज्योतिश्य, वैजकी, संगीत नृत्य, नितीशास्त्र आनी हेर विशयांचेर गद्य आनी पद्य रुपांत ग्रंथ रचना जाली. हातूंत हत्ती संबंदान ‘हस्तिविद्यार्णव’, घोड्यांच्या रोगांची चिकित्सा करपी ‘घोडानिदान’ नृत्य आनी हस्तमुद्रासंबंदीत ‘श्रीहस्तमुक्तावली’, नितीशास्त्राचेर ‘नीतिलतांकुर’, ज्योतिश्यशास्त्राचेर ‘भास्वती’ आनी हेर ग्रंथ हातूंत आस्पावतात.
आहोम काळांत रामायण-महाभरताचे अणकार, ब्रह्मवैवर्तपुराण, नारदीयपुराण, धर्मपुराण ह्या ग्रंथांचे पुराय तकृर पद्मपुराण, मार्कंडेयपुराण, हिरवंश, विष्णुपुराण, कल्किपुराण आनी स्कंदपुराण ह्या ग्रंथांच्या कांय भागांचे हद्यांत अणकार जाले. जयदेवाचें ‘गीतगोविंद’, गोस्वामी तुलसीदासांच्या रामचरित मानसांतलें ‘अयोध्याकांड’, मध्ययुगांतल्या हिंदी भाशेंतले सूफी-पंथीय काव्यग्रंथ ‘मृगावती आनी चंद्रावती’ ह्याच काळांत आसामी भाशेंत आयलें.
कविशेखर विद्याचंद्र भट्टाचार्य, कविराज चक्रवर्ती आनी राम नारायण चक्रवर्ती हो ह्या काळखंडांतले नामनेचे कवी जावन आसात.
वैष्णव पंथाकडेन संबंदीत धर्मीक साहित्य बरोवपाचो वावर आहोम राजाच्या काळांत चालूच उरला, पूण अठराव्या शतमानांत हे तरेच्या साहित्याक देंवती कळा लागली.
आर्विल्लो काळखंड (1827 ते1920): 1826 त, ब्रिटिशांनी आसाम आपल्या शेकातळा घेतकच ब्रिटिशांक शासनवेवस्था आनी न्यायदान वेवस्था चालीक लावपाक इंग्लीश भास जाणा जाल्ल्या कारकुनांची गरज पडली. इंग्लीश भास जाणा जाल्ले लोक आसामांत नाशिल्ल्यान बंगालांतल्यान व्हड प्रमाणांत लोक हाडले. बंगाली लोकांनी ‘आसामी’ ही वेगळी भास नासून बंगालीचीच ती बोली आसा असो गैरसमज पातळायलो. अशे तरेन सुमार चाळीस वर्सां आसामाचेर बंगाली भाशेचो शेक चल्लो. ह्या काळांत आसामी भाशा-साहित्यांत व्हडलीशी भर पडली ना.
मिशनऱ्यांनी आसामी भास शिकून तातूंत ग्रंथ रचणूकय केली. 1813 त पुराय बायबल आसामींत आसलें. जॉन बन्यनचें ‘पिल्ग्रिम्स प्रोग्रॅस’ आनी ताची हेर पुस्तकां सोपे आसामी भाशेंत अणकारीत जालीं. 1846 त ‘अरुणोदय’ नांवाचें साहित्यीक म्हयनाळें उजवाडाक येवपाक लागलें.
मिशनऱ्यांच्या पालवान आसामी भाशेक मानाची सुवात मेळोवन दिवंक जे वावुरल्यात. तातूंत आनंदराम ढेकिआल (विचार प्रवर्तक बरपावळ), फूकन हेमचंद्र बरुआ (शास्त्रीय तत्वांचेर आदारिल्ल्या असमिया शब्दकोशाचो लेखक), गुणाभिराम बरुआ (भोंवडेवर्णन आनी समाजीक नाटकां) हांचो आस्पाव जाता. 1873त, असामिया भास बंगाली भाशेचो शेक सोंपोवन आपल्या भौमानाच्या पदार पावली.
लक्ष्मीनाथ बेझबरुआ (ललित निबंद), चंद्रकुमार आगरवाला आनी हेमचंद्र गोस्वामी (काव्य), रजनिकांत बार्दोलॉय (इतिहासीक कादंबरी) तशेंच पद्मनाथ गोहाइन-बरुआ, वेणूधर राजखोवा, कमलाकांत भट्टाचार्य हांणी ह्या काळांत आसामी साहित्यांत मोलाची भर घाली.
विसाव्या शतमानाचे सुर्वेक साहित्यीकांची जी एक पिळगी मुखार आयली, तातूंत हितेश्वर बरबरुआ, रघुनाथ चौधरी, जतींद्रनाथ दुआरा आनी अंबिकागिरी रायचौधरी हांणी कवितेच्या मळार तर चंद्रधर बरुआ, दुर्गेश्वर सर्मा, मित्रदेव महंत हांणी नाटकाच्या मळार आसामी साहित्यांत भर घाली.
1890 त ‘जोनाकी’ नांवाचें म्हयनाळें सुरू जालें. तातुंतल्यान आसामी साहित्यांत स्वच्छंदतावादी विचारप्रणाली मूळ धरपाक लागली. त्या म्हयनाळ्यांतल्यान त्या काळांतले साहित्यीक बरेंच गाजले.
राश्ट्रीय पुनरुत्थानाचो काळखंडः (1921 ते 1947): ह्या काळांतल्या साहित्यीकांनी खास करून सैम, मोग आनी सोबीतकाये वांगडाच देशभक्ती, राश्ट्राची जागृताय आनी समाजाची सर्वांगीण उदरगत ह्या विशयाक हात घालो. काव्याच्या मळार बिनंदचंद्र बरुआ, डिंबेश्वर नेओग, अतुलचंद्र हझारिका, आनंदचंद्र बरुआ, गणेशचंद्र गोगोइ आऩी देवकांत बरुआ हांचो मुखेल वांटो आसा. अतुलचंद्र हझारिका, दैबचंद्र तालुकदार, नकुलचंद्र भूयन, कमलानंद भट्टाचार्य आनी ज्योतिप्रसाद आगरवाला हांणी नाट्यलेखनाच्या मळार म्हत्वाचो वावर केलो. ज्योतिप्रसाद आगरवालाची ‘शोनित-कुवारी’, ‘कारेगर लिगिरी’ आनी ‘रुपालिम’ हीं नाटकां कलेचे नदरेन अप्रुप मानतात. आसामी कादंबरींत ह्या काळांत मोलाची भर घालप्यां मदीं रजनिकांत बार्दोलॉय, दैबचंद्र तालुकदार, दंडिनाथ कलिता हांचो आस्पाव जाता. ह्या कादंबरीकारांनी वयल्या पांवड्याची साहित्य-निर्मणी केली.
स्वातंत्र्या उपरांतचो काळखंड (1947 उपरांत): स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळांत आसामी साहित्याची नेटान उदरगत जाली. नव्या विचारींचे सर्जनशील कवी, नाटककार आनी कादंबरीकार साहित्यांत नवो प्रयोग करपाचे इत्सेन मुखार आयले. नव्या प्रकाराच्या प्रतीकात्मक काव्यांचो प्रयोग करप्यांमदीं हेमकांत बरुआ हाची सुवात वयर आसा. नवकांत बरुआ, (1926), हरी बरकाकती (1927), सैयद अब्दुल मलीक, होमेन बरगोहाईन, महेंद्र बोरा, दिनेश गोस्वामी, नीलमणी फूकन (धाकटो), केशव महंत, बीरेश्वर बरुआ, महीम बोरा हे ह्या काळखंडातले नामनेचे कवी जावन आसात. ह्या काळांत नवकाव्याचे उदरगतीक हातभार लावपाचो वावर ‘रामधेनू’ (1951) ह्या म्हयनाळ्यान केला.
देशभक्तीन भरिल्ल्या क्रांतिकारक नाटकां बरोवप्यांमदीं चंद्रकांत फूकन, सुरेंद्रनाथ सायकिया, सरदकांत बार्दोलॉय आनी प्रवीण फूकन ह्या नाटककारांचो आस्पाव जाता. कमलानंद भट्टाचार्य आनी ज्योतीप्रसाद आगरवाला हांणी स्वप्नरंजनात्मक नाटकां बरयलीं.
कथा-कादंबरीच्या मळार स्वप्नरंजनाची सुवात वास्तवतेन घेतल्या. ते वरवीं उपेक्षित घटकां कडेन समाजाचें लक्ष गेलें आनी ताचे भौशीक नदरेंतल्यान मूल्यमापनमय जावपाक लागलें. कादंबरीच्या मळार बीना बरुआची ‘जीवनर बाटतचा’ (1945), हितेश डेकाची ‘आजीर मानुह’ (1952), आद्यनाथ सर्माची ‘जीवनर तीनिअध्याय’, चंद्रकांत गोगाइ हाची ‘सोणार नांगल’, गोविंद महंत हाची ‘कृषकर नाति’ ह्यो कादंबऱ्यो म्हत्वाच्यो आसात. बीरेंद्रकुमार भट्टाचार्य, प्रफुलदत्त गोस्वामी, राधिकामोहन गोस्वामी हांणी मनोविश्लेशणात्मक कादंबऱ्यो बरयल्यो.
आसामी लघुकथेचेर अस्तंतेच्या कथा साहित्याचो प्रभाव पडला. तिका वयल्या पांवड्यावेली कलात्मकता मेळोवन दिवपाचो मान लक्ष्मीकांत बेझबरुआ हाका वता. ताचे ‘साधुकथार कुकि’, ‘जोनाबिरी’ आनी ‘ सुरभि’ हे तीन लघुकथा झेले उजवाडाक आयल्यात. शरदचंद्र गोस्वामी, नगेंद्र नारायण आनी त्रैलोक्यनाथ गोस्वामी हांणी भौशीक जीणेचें चित्रण आपल्या कथांतल्यान केला. महिमा बोरा आनी लक्ष्मीनाथ फूकन हांच्यो कथा विनोदा खातीर नामनेक पावल्यात. बायलांच्या मोगा भावनांचें चित्रण लक्ष्मीकांत सर्मा हाणें आपल्या कथांतल्यान केलां.
भारतीय साहित्याचो मानदंड आशिल्लो ज्ञानपीठ पुरस्कार 1979 वर्सा बीरेन्द्रकुमार भट्टाचार्याच्या ‘मृत्युंजय’ पुस्तकाक मेळ्ळो, भारतीय साहित्य अकादेमीचे पुरस्कार जोडपी ह्या भाशेंतले साहित्यीक आनी तांच्यो साहित्य कृती फुडले तरेन आसात.
1955: जतींद्रनाथ गुआरा, 1960: वेणूधर सर्मा, 1961: बीरेंद्रकुमार भट्टाचार्य- ‘यारुइगम’ (कोंकणी अणकार : आयलें आमचें राज्य – मनोहरराय सरदेसाय 1990), 1964 : बिरची कुमार बरुआ, 1966: अंबिकागिरी रॉयचौधरी, 1967: त्रैलोक्यनाथ गोस्वामी,
