ताचें अलंकरण प्रेम, विचित्र मतप्रणाली आनी असादारण जीवन पद्धतीची आस ह्या गुणांक लागून तो इंग्लिशींतल्यान अभिजातवादाचो ऱ्हास दाखयता. काव्य, कादंबरी, निबंद, संशोधन आनी हेर साहित्याच्या मळार ताणें म्हत्वाचो वावर केल्लो आसलो, तरीय ताका समीक्षक, युगप्रर्वतक, चरित्रकार आनी इंग्लीश भाशेचो पयलो शब्दकोश रचपी म्हूण चड वळखतात. गोल्डस्मिथ हो कवी आनी गद्यकार, शेरिडन हो नाटककार, बॉस्वेल हो चरित्रकार, गॉरिक नांवाचो नट ताचे वांगडा साहित्यीक भासाभास करून काव्यशास्त्र विनोदांत वेळार सारताले. हें ‘जॉनसनाचें सर्कल’ म्हूण नामनेक पावलां.
रोमँटीक संप्रदाय (1798-1837): अठराव्या शतमानांत जायत्या कवींनी आनी गघलेखांनी चड उण्या प्रमाणांत रोमँटीक प्रवृत्तीची बरपावळ केल्ली दिसून येता. जेम्स टॉमसन, विल्यम कपूर, टॉमस ग्रे, विल्यम ब्लेक आनी रॉबर्ट बर्न्स ह्या स्वच्छंदवादी कवींनी आनी गिबन, बर्क, गोल्डस्मिथ, वॉलपोल, गॉडविन, एन रॅडक्लिफ ह्या गद्य लेखकांनी भुतकाळाचें पुनरुज्जीवन, मध्ययुगांतली आशयसुत्रां, गांवगिरे विशय, सैम आनी सुकणीं-सादनां हांची तोखणाय करपी आत्मलक्ष्मी प्रकारचें साहित्य बरयलें. रोमँटीक प्रवृत्तीच्या साहित्याची बुन्याद अशे तरेन नकळटनाच पडली. पूण 1798 त विलीयम वर्ड्स्वर्थ (1770-1850) आनी एस. टी. कॉलरिज (1772-1834) ह्या दोगांय इश्टकवींनी ‘लिरिकल बॅलडस’ हो आपलो कवितांचो झेलो उजवाडायलो आनी ह्या झेल्याचे प्रस्तावनेंत ताणी अठराव्या शतमानांतल्या प्रस्थापित अभिजातवादाआड बंडाचो उलो मारलो. भाशेचे आनी सादारण गांवगिऱ्या जिणेंतल्या जित्य जिव्या प्रसंगाचें नवेंपण हो तांच्या विद्रोहाचो मुखेल हेत आसलो. तरीकय रोमँटीक संप्रदायान हेर जायत्या गजालींनी अठराव्या शतमानांतल्यान प्रस्थापित साहित्यीक सिद्धांताक पयसावन इंग्लीश भाशेची नवनिर्मणी क्षमता सिद्ध केल्या. ह्या 30-40 वर्सांतलें रोमँटीक साहित्य पुराय युरोपीय साहित्य परंपरेंत ‘व्हड’ मानतात.
फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या तत्वगिन्यानाचे भोवमान, इंग्लंडांतल्या उद्देगीक क्रांतीचो धिक्कार, वाडट्या शारीकरणाची तिडक, सैमाच्या उदारपणाचो आदार, आविश्काराच्या मळार अठराव्या शतमानांतल्या अभिजातवादाक खर विरोध, व्यक्तिवादी मुल्यांचो पुरस्कार, प्रतिभा, गिन्यान आनी भावानोत्कटता हांकां विवेकशीलतेपरस दिल्लें चड म्हत्व, अज्ञाताविशीं आशिल्लीं जबर ओड हीं रोमँटकतेची कांय खाशेलपणां आसात. वर्ड्स्वर्थ, कॉलरिज आनी विल्यम ब्लेक ह्या पयलें पिळगेच्या कवींमदी हीं खाशेलपणां मर्यादीत स्वरुपांत आसली. लॉर्ड बायरन, पी. बी. शेली आनी जॉन किट्स हे दुसरे पिळगेच्या रोमँटीक कवींमदी हांचीं खाशेलपणां ऊंच पांवड्यार पाविल्लीं दिसतात. शेली आनी किट्स ह्या कवींनी आपले ल्हान पिरायेत लिरिकल शैलीची अप्रूप काव्य रचणूक करून काव्य निर्मणीचे नवे आदर्श तयार केले. वॉल्टर स्कॉटाक इतिहासीक कादंबरीचो ‘कर्तो’ म्हूण संवसारीक साहित्यांत वळखतात. चार्लस लॅम्ब, विल्यम हॅझलिट, टॉमस ड क्विन्सी, ली हंट, लॅण्डर ह्या रोमँटीक गद्य लेखकांनी काव्यमय गद्याच्या विंगड विंगड प्रकारांत बरपावळ केल्या. ह्या चडशा जाणांनी पद्य नाटकांय रचलीं, पूण तीं रंगमाचयेक व्हडलींशीं उपेगी थारूंक नात. चडश्या सगळ्याच रोमँटीक कवी-गद्यकारांनी लक्ष वेधपी मुळाव्यो समिक्षा बरयल्यात. खास करून कॉलरिजान इंग्लीश साहित्य समीक्षेक कलेचे स्वायत्ततेची नवी दिका दाखयल्या. ताका लागून तो आर्विल्लो समीक्षेचो ‘मुळपुरुस’ थारला.
ह्याच काळखंडांत जेन ऑस्टिनान आपणाले शिकटूक उपरोध शैलीक लागून आनी बायलांचे जिणेंतल्या सामान्य प्रसंगांक कथानकां वरवीं साहित्यांत अज्रंवर थारायल्ल्यो कादंबऱ्यो बरयल्यो. ऑस्टिन वृत्तीन रोमँटीक लेखकांचे पुराय तरेन आड म्हळ्यार अभिजातवादी आसली.
व्हिक्टोरिया राणयेचे युग (1837-1901): ब्रिटीश साम्राज्याचेर केन्नाच सूर्य अस्ताक वचनी अशें ह्या काळखंडांक गर्वान म्हणटाले. पूण ब्रिटनांत मात ह्या काळांत सगळेकडेन संघर्श, असंतोश आनी वैचारीक घुस्पागोंदळ चलतालो आनी ब्रिटीश सुर्याक गिराण लागिल्लें. व्हिक्टोरियन साहित्यांत सगळ्या समाजीक विशयांचें पडबिंब पडिल्लें दिसता. चार्लस डार्विन, टी. एच्. हस्कले, हर्बर्ट स्पेन्सर, जॉन स्टुअर्ट मिल, कार्झाइल, न्यूमन, मॅथ्यू आर्नोल्ड, ऑस्कर वाइल्ड, रेझेट्टी, रस्किन, माल्थस, कार्ल मार्क्स अशा वेगवेगळ्या मळावेल्या म्हान विचारवंतांनी सगळ्या प्रस्थापित कल्पनांक धक्के दिले. राजकी, धर्मीक आनी समाजीक सुदारणांक लागून हो काळखंड गजबजिल्लो दिसता. लोकशाय, कामगारांचे हक्क, बायलांचो मतदानाचो हक्क, धर्म सुदारपाची गरज, ल्हान भुरग्यांची आनी गरीब लोकांची राखण करपी संसदनेंतलें जायते कायदे ह्या काळांत जाले. कामगार लोकांनी मोटें अराजक माजयलें आनी कितलींशींच शतमानां थीर उरिल्लीं ब्रिटीश समाजीक मुल्यां गडबडपाचीं चिन्नां दिसपाक लागलीं. पूण प्रस्थापित व्हिक्टोरियन लेखक मात आपणाचेर खोशी जावन वयलेवयर ह्या समाजीक ऱ्हासाची चिंता करताना दिसतात. उदारमतवादा वांगडाच बुन्यादी सुदारणां तशेंच अमानवी उद्धेगीकरण, अती सुखाची आस, खर दळदिरेपण हांच्या भोंवऱ्यांत व्हिक्टोरियन युगांतल्या आल्फ्रेड टेनिसन (1809-1892) ह्या युगप्रवर्तक कवीचें काव्य सापडिल्लें दिसता. ताचें ‘इन मेमोरिअम’ हें दीर्घकाव्य अशा व्दंव्दात्मक विचारशीलतेंतल्यान जल्मलां. रोमँटीक (1812-1889) ह्या दुसऱ्या युगप्रवर्तक व्हिक्टोरिया कवींमदींय सांपडटात. टिनिसनाचें काव्य पलायनवादी, भावनाकुल, लोकाभिमुख जाल्यार ब्राउनिंगाचें काव्य प्रयत्नवादी, वास्तवाभिमुख आनी तत्वशील. ब्राउनिंगान नाट्यछटा हो नवो प्रकार काव्यांत चलणुकेंत हाडलो. तेभायर मॅथ्यू आर्नोल्ड, डी. जी. रोझेटी, विल्यम मॉरिस, स्विनर्बन हे कांय मुखेल व्हिक्टोरियन कवी जावन आसात. मॅकोले हो गद्य निबंदकार वाक्याचे खास शैलीखातीर नामनेक पावला. कॉर्लाइल, न्यूमन, पेटर, मॅथ्यू आर्नोल्ड हे नामनेचे विचारवंत समाजीक प्रस्न आनी समस्या आपल्या गद्यांतल्यान उक्ते करताले.
व्हिक्टोरियन काळांत कादंबरीचो आवांठ खूब वाडलो तरी तातूंत जायतीं विंगडपणां आयलीं. चार्लस् डिंकन्स (1812-1870) हो इंग्लंडाचो नामनेचो कादंबरीकार ह्याच काळांत जावन गेलो. तो खूब गरीब परिस्थितींतल्यान वयर सरिल्लो. ‘डेव्हिड कॉपरफिल्ड’, ‘ब्लीक हाउस’, ग्रेट एक्सपेक्टेशन्स ह्यो ताच्यो कादंबऱ्यो स्वताच्या अणभवाचेर आदारल्यात. तशेंच तातूंत इंग्लंड देशाच्या दळीद्रीपणाचें जितें जिवें चित्रण केलां. थॅकरे हो दुसरो व्हड कादंबरीकार. ‘वॅनिटी फेअर’, ‘हेन्री एसमॉण्ड’ आऩी हेर कादंबऱ्यांखातीर तो नांवाजिल्लो. पात्राचे निर्मणेखातीर लागपी कुशळटाय ताचे कडेन आशिल्ली. जॉर्ज इलियट, एमिली ब्रॉन्टे, शार्लस ब्रॉन्टे, एलिझाबेथ रॅस्कल ह्यो बायल कादंबरीकारांच्यो रचणकोय इतिहासीक म्हत्वाच्यो. एन्टनी ट्रॉलप, जॉर्ज मेरडिथ, टॉमस हार्डी, आर. एल. स्टिवन्सन हाणें इंग्लीश कादंबरी समृद्ध करपाक मोलाचो वावर केलो.
ह्या काळांत ‘नाटक’ ह्या साहित्य प्रकाराक चड म्हत्व मेळूंक ना. ह्या शतमानाच्या शेवटाक जॉर्ज बर्नाड शॉ, ऑस्कर वाइल्ड आनी आयर्लंडांत सुरू जाल्ली जॉन सिंज आनी डब्ल्यू. बी. येट्स हांची नवी रंगमाची हातूंत विसाव्या शतमानांतल्या आर्विल्ल्या नाटकांच्या क्रांतीचें मूळ सांपडटा.
आर्विल्लें युग (विसावें शतमान 1901-1970): विसाव्या शतमानाच्या पयल्या वीस वर्सांत पोरन्या अद्र-रोमँटीक परंपरेंतले जॉर्जियन कवी एकवटेन सैमीक कवनां रचतालें. ह्याच वेळार विल्यम बटलर येट्स (1865-1939), टी. एस्. इलियट (1885-1965) आनी एझरा पाउंड (1885-1972) ह्या कवींनी पुराय तरेन नवे अभिव्यक्तीच्या तंत्रान कवितेचो रुपकार पुराय बदलून उडयलो. येट्स हाची ‘द टावर’ (1927), पाउंड हिची ‘ह्यू सेल्विन मॉबरली’ (1920)
