इंदूर-इंद्र-1
भाटांतल्यो तीन आनी धाकट्या भाटांतल्यो दोन अश्यो पांच सुंवारी वाजत गाजत इंत्रूजाच्या माटवांत येतात. थंय एक पिंपळाचें पेड आसा, ताच्या मुखार येवन सगळ्यो सुंवाऱ्यो वाजतात.
आयतारा दीस परत्यो सुंवाऱ्यो येतात आनी दरेक घरामुखार भोंवतात. दरेक हुंबऱ्याचेर सगळ्या वाद्यांची पुजा करतात. सुंवाऱ्यो परत्यो माटवांत येतकच नाटकाक सुरवात जाता. व्हडलें भाट आनी धाकटें भाट हांगा दोनूय कडेन नाटकाचे प्रयोग जातात.
सोमारा सांजची देवीची पालखी कागदाच्या फुलांनी सजोवन, तिचेर मेणवाती लावन बँडाच्या तालांत गांवांतल्यान भोंवडायतात. तेन्ना सवायशिणी बायलो देवीक हुंवाळून तिची होंट भरतात. पालखी परती माटवांत येतकच नाटकाक सुरवात जाता.
मंगळारा दिसा मेळ आसता. ह्या दिसा सुंवारी वाजयनात, जाल्यार धोल, ताशे असलीं वाद्यां वाजयतात. पांचूय माटवांनी जेन्ना एकठांय मिरवणूक वता, तेन्ना तांकां मेळ म्हण्टात.
बुधवारा दीस गुलाल जाता. चार दिसांची वर्सुकी परब ह्या दिसा सोंपता. निमणे सगळे माटवांत जमतात आनी परब बरे तरेन जाली म्हूण देवाक गाराणें घालतात. सत्रेवेलया देवाक परतो आपल्या जाग्यार बसपाक सांगतात. बिरेस्ताराक सत्यनारायणाची महापुजा करतात.
-कों.वि.सं.मं.
इंदूर: मध्यप्रदेश राज्यांतलें सगळ्यांत व्हड शार. लोकसंख्या: 8,27,000 (1981). क्षिप्रा न्हंयची उपन्हंय खान आनी सरस्वती हांच्या देगेर इंदूर शार वसलां. मुंबय ते आग्रा ह्या राश्ट्रीय महामार्गाचेर मुंबय सावन 704 किमी. ईशान्येक आनी समुद्रथरासावन सुमार 530 मी. उंचायेचेर इंदूर शार आसा.
1715 वर्सा सुर्वेक कंपालाच्या जमीनदारान हांगा वस्ती केली. 1741 वर्सा हांगा इंद्रेश्वर हें देवूळ बांदलें. ह्या देवळावेल्यान ह्या शाराक इंद्रपूर- इंदोर-इंदौर आनी इंदूर अशीं नांवां पडलीं. होळकरांची राजधानी महेश्वर वाठारांत आशिल्ली, थंयसल्यान 1818 वर्सा तांणी ती इंदूराक हाडली. इंदूर हे शार समृद्ध माळव्याच्या मुखेल जाग्यार आशिल्ल्यान आनी होळकरांची राजधानी जाल्ल्यान ह्या शाराची नेटान उदरगत जाली.
वेपारी, उद्देगीक आनी शिक्षणीक नदरेन इंदूर शाराक बरेंच म्हत्व आसा. गंव, बाजरी ह्या सारक्या धान्याची आनी कापसाची, मध्य प्रदेशांतली म्हत्वाची बाजारपेठ म्हळ्यार इंदूर. शारांत सुताच्यो आनी कपड्यांच्यो गिरणी आसात. हांगाच्या इंजूरी साड्यांची खूब नामना आसा. ह्या शारांत तेल, कांबळी, अफू, रसायनां, यंत्रां, फर्निचर, खेळाच्यो वस्तू, धातू, दुदाचे पदार्थ, बॉबिन आदी उद्देग चलतात.
आदल्या काळार राजकुंवरांखातीर बांदिल्ले संगमरवरी डेली कॉलेज, तशेंच शेतवड, अभियांत्रिकी, वैजकी महाविद्यालयां ह्या शारांत आसात. 1964 त सुरू जाल्लें इंदूर विद्यापीठ ह्या शारांत आसा. इंदूर शारांतल्यान खांडवा ते अजमेर रेल्वेमार्गाक जोडलां.
इंदूर शारांत आशिल्लो होळकरांचो प्रासाद, न्हंयदेगेवेलो नक्षीदार सत्र्यो, उद्यानां, ऊंच हवेली हांणी शाराच्या वैभवांत भर घाल्या. हे भायर कंवची, हारसो आनी रंगीत मणी वापरून बांदिल्ल्या जैन मंदिराचें रूप आगळेंच आसा.
इंद्र-1: वैदिक आर्याचो सगळ्यांत व्हड देव. सादारणपणान मनीस इंद्राक ‘देवांचो राजा’ मानता. ऋगवेदांतल्या वट्ट सूक्तांतलीं1/4 सूक्तां इंद्राविशीं आसात. यास्कान इंद्र उतराची व्युत्पत्ती अशी केल्या:
इंद्र: इरां दृणतीति वाI इरां ददातीति वाI इरां दधातीति वाI इरां दारयत इति वाI इरां धारयत इति वाI इन्दवे द्रवतीति वाI इंन्दौ रमत इति वाI
(निरुक्त. 108)
अर्थ: इंद्र बी फोडून धान्य भायर काडटा वा तो अन्न दुसऱ्याक दिता वा धारण करता वा धर्तरेक खांची घालता वा धर्तरेक धारण करता. इंद्र सोमपानाखातीर धांवत सुट्टा आनी सोमांत रमता.
ऐतरेयोपनिषदा प्रमाण (3.13.14) ‘इदमदर्शम्’ (हें पळयलें) हाचेवेल्यान इदंद्र हें नांव आयलें. फुडें ताचें नांव इंद्र जालें.
वैदिक इंद्रवर्णनांत इंद्राचो स्वभाव आनी ताची आकृती धर्तरेवेल्या मानवी वीरक रंगोवपासारकी रंगयल्या. इंद्राच्या बापायचें नांव ‘द्यु’ अशें आसून आवयची नांवां जायतीं आसात. तातूंतले एक ‘आदिती’ हें आसा. ऋगवेदांत इंद्राविशीं जायतें उल्लेख मेळटात. इंद्र आवयच्या पोटांत एक हजार म्हयने आनी जायतीं वर्सां रावलो (4.18.4). तो जल्माक येतना सैमीक मार्गान जल्माक येवंक ना. ताचो जल्म आवयच्या फुडल्या भागांतल्या जालो (4.18.1-2). ल्हानपणासावनच ताणे पराक्रम गाजोवपाक सुरवात केली. आपल्या स्वबळार ताणे पुराय संसवसाराचेर व्हडपण गाजयलें. इंद्राचो केंस, खाड-मिश्यो आनी पुराय कुडीचो रंग भांगराचो आसा. ताचीं भुजां व्हड आसात. दोन पांचव्या रंगाचें घोडे जोडिल्ल्या रथातल्यान तो भोंवता. हो रथ ताका ऋभूनी तयार करून दिला. वज्र हे ताचें खाशेलें आयुध. तें त्वष्ट्यान दधीचीच्या अस्थींचें केल्लें (5.31.4). दुसरेकडेन हे आयुध ‘आयसम्’ म्हळ्यार कसल्या तरी धातूचें केलां, अशें म्हळां. ताका चार वा शंबर कोनशे आसात, आनी शंबर तोकां आसात (ऋगवेद: 84.22.2,4.17.10,8.6.6). इंद्राक सोमपान खूब आवडटा. सोमपान आनी स्तोत्र-मंत्रावरवीं ताची तांक वाडटा. तो तीस तळयो भरपा इतलो सोमरस पियेवन पचयता. तेखातीर ताका ‘सोमपा’ अशें विशेषण मेळ्ळां. ताणें शंबर बैलांचें मांस खावन पचयलें, असो एक उल्लेख ऋगवेदांत आयला (10.27,28,86,6.17).
इंद्राक विंगड विंगड नांवांनी वळखतात. राकेसाची वसती आशिल्ले ‘पुर’ (रावपाची थाणीं) ताणें फोडून उडयले, देखून ताका ‘पुरभिद्’ म्हण्टात. वृत्राक ताणें आपल्या वज्रान मारलो, देखून ताका ‘वृत्रहन’ म्हण्टात. तो भक्तांक झुजांत झुजून जैत मेळोवन ‘मघ’ म्हळ्यार वैभव दिता, देखून ताक ‘मघवन’ अशेंय म्हण्टात. इंद्राचे बायलेचें नांव इंद्राणी आसा. तिचो ‘शची’ असोय उल्लेख जाता. ‘सीता’ नांवाचा आनीक एक बायल आसली (पारस्कर गृह्यसूत्र 17.9).
इंद्राची पुराणांतली कथा अशी आसा-इंद्रान गौतम ऋषीची बायल अहिल्या हिका तिच्या घोवा असवडीं भोगली. रुक्मागंदाच्या भेसांत येवन ताची बायल मुकुंदा हिचेकडेनय संबंद दवरलो (गणेश पुराण 1.36-40). विश्वरुप. वृत्र आनी नमुचि हांकां जिवेशीं मारिल्ल्यान ब्रह्महत्तेचें पातक ताका लागलें. इंद्र तेन्ना कमळांत लिपून रावलो. फुडें ही ब्रह्महत्त्या धर्तरी, रूख, उदक आनी बायल हांच्याभितर वांटे करून दिल्ल्यान ब्रह्महत्येच्या पातकांतल्यान तो मुक्त जालो. दुर्वास आनी बृहस्पती हांचो अपमान केल्ल्यान तो स्वताची गिरेस्तकाय वगडावन बसलो. समुद्रमंथनांतल्यान चवदा रत्नां भायर सरलीं. तातूंतलीं चार हाका मेळ्ळीं. उपरांत ताणे दैत्याक हरोवन परतून एक फावट स्वर्गाचें राज्य जोडलें (भागवत पुराण 6.9). एक फावट इंद्र अंगुष्ठमात्र आशिल्ल्या वालखिल्य ऋषिक हांसलो. ताका लागून तिडकीन वालखिल्य ऋषी दुसरो इंद्र करपाक लागलो. तेन्ना कश्यप ऋषीक मध्यस्त दवरून ताणे ताचो राग शांत केलो. (महाभारत आदिपर्व 30). शर्यांतीन केल्ल्या यज्ञांत अश्विनीकुमाराचो यज्ञभाग (हविर्भाग) ताणें मान्य केलो. दरेका मन्वंतरांत कोणूय तरी इंद्र आसता. तीनूय लांकांचेर ताचें राज्य चलता. शंबर यज्ञ करपी इंद्रपद जोडटा, देखून कोणाचेय शंबर यज्ञ जावंचे आदीं तो विघ्न हाडटा. कोणेय खर तप केल्यार आपलें इंद्रपद वचत म्हूण तो भिता. तेखातीर अप्सरांक तपस्व्याचो तपोभंग करपाखातीर तो धाडटा. सप्तर्षी हे ताचेर गंधर्व-अप्सरा ही
