उजवाड
विवर्तनाचो (diffraction) सोद लायलो.
उजवाड म्हळ्यार खंयच्या तरी माध्यमांतले तरंग आसात, ह्या सिद्धांताच्या तत्वाचेर हायगेन्झ (१६२९-९५) हाणें तरंग सिद्धांताची बुन्याद घाली. ह्या सिद्धांतावरवीं हायगेन्झ हाणें परावर्तन, प्रणमन ह्या उजवाडाच्या आविश्कारांची विस्कटावणी केली. टॉमस यंग (१७७३-१८२९) आनी ए. जे. फ्रेनेल (१७८८-१८२९) हांणी तातूंत मोलादीक भर घाली. १८८७ त ए. ए. मायकेल्सन आनी ई. डब्ल्यू. मॉर्ली हांणी उजवाड-वेगाविशींचे कांय सिद्धांत उजवाडायले. १८६४ त जे. सी. मॅक्सवेल हाचीं ‘मॅक्सवेल समीकरणां’ उजवाडाक आयलीं. १८८७ त एच्. आर्. हर्टझ हाणेंय ‘उजवाड हो विद्युत् चुंबकीय तरंगरुप आसा’ अशें सिद्ध करपाखातीर कांय प्रयोग केले.
विद्युत चुंबकीय तरंग सिद्धांताक लागून उजवाडाविशींच्या सगळ्या प्रस्नांची पुराय विस्कटावणी जाली ना. देखून १९०० त, माक्स प्लांक ह्या जर्मन शास्त्रज्ञान पुंज सिद्धांतावयलें समीकरण उजवाडावन ‘पुंज सिद्धांत’ (Quantum theory) ही क्रांतिकारक कल्पना मांडली.
उगम: उजवाडाचे उगम दोन तरांचे आसतात. उश्ण आनी थंड. सूर्य, गिरे हे उश्ण उजवाडाचे उगम जावन आसात. विद्युत दिव्याच्या (electric bulb) तातूंत (filaments)जर विद्युत् प्रवाह सोडलो जाल्यार तंतूंचो ताप चड जावन वाडटा आनी भितल्ल्यान उजवाड येता. तशेंच कसलोय धातू खूब तापयलो जाल्यार तो उजवाड दिता. हे सगळे उश्ण उजवाडाचे उगम आसात. क्ष-किरण, हळडुवो फॉस्फोरस, टी. व्ही. चो पड्डो हीं सगळीं थंड उडवाडाच्या उगमाचीं उदाहरणां.
ट्यूबलाइट, बल्ब हांचो उजवाड असंख्य बिंदूंपसून जाल्लो आसता. बिंदू उगमाचो उजवाड सगळे वटेन वता. तो जे सरळ वाटेन वता तांकां उजवाडाचे किरण अशें म्हण्टात. एका बिंदू उगमापसून असंख्य उजवाडाचीं किरणां येतात. ट्यूबलाइट, बल्ब हीं बिंदू उगमापसून तयार जाल्ल्या विस्तारित उगमाचीं (extended source) उदाहरणां आसात. उजवाडाचें प्रसारण सरळ वळींत जाता.
पावसाच्या दिसांनी आमकां जोगलाचो उजवाड पयलीं दिसता आनी मागीर गडगडाचो आवाज आयकुपाक येता. तशेंच पयस फुगेट लायली जाल्यार उजवाड पयलीं दिसता आनी मागीर आवाज आयकुपाक येता. हाचेवयल्यान अशें दिसून येता की उजवाडाचो वेग आवाजाच्या वेगापरस चड आसा. निर्वात पोकळसाणीत (vacuum) उजवाडाचो वेग=३×१०८ मी./सेकंद आसता म्हळ्यार एका सेकंदाक उजवाड तीन लक्ष किमी. प्रसारण करता. एका वर्साक उजवाड जितलें अंतर प्रसारण करता, त्या अंतराक एक उजवाड वर्स (light year) अशें म्हण्टात. एक उजवाड वर्स=९.६x१०१२ किमी. खूब पयसुल्ल्या वस्तुंचें, देखीक, धर्तरी आनी तारे हांचेमदलें अंतर उजवाड वर्सांनी मेजतात.
उजवाडाची तीव्रता (Intensity of light): वाचता आसतना एका थाराविक तीव्रतायेचो उजवाड आमकां जाय आसता. कमी उजवाड पडल्यार दोळ्यांचेर ताण येता आनी चड उजवाड पडल्यार दोळ्यांक त्रास जाता. उजवाडाची तीव्रता ताच्या उगमाचेर आनी ताच्या अंतराचेर पातयेवन आसता. एकाच जाग्यार आशिल्ली मेणवात आनी बल्ब हांच्या उजवाडाची तीव्रता वेगळी आसता. चड शक्तीच्या बल्बाचो उजवाड दोळ्यांक खर आनी झगझगीत दिसता. त्या मानान मेणवातीचो उजवाड मंद दिसता. शास्त्रीय भाशेंत अशें म्हण्टात की बल्बाची अनुदीप्त (luminous) तीव्रताय मेणवातीपरस चड आसा. वेगवेगळ्या उजवाड उगमाची अनुदिप्त तीव्रता वेगवेगळी आसता. अनुदीप्त तीव्रतेचें मापन करपाक candella हें एकक (unit) वापरतात. बल्बाची शक्त मेजपाखातीर वॉट (watt) हें एकक वापरतात. १०० वॉट शक्तीच्या बल्बाची अनुदिप्त तीव्रता १२५, कँडेला (candella) आसता.
दीपन: (illumination): एकाद्र्या दिव्यामुखार पापेलांव दवरलो जाल्यार ताचेर उजवाड पडटा आनी ताचेर पडिल्लो जो उजवाड आमच्या दोळ्यांक दिसता ताका ‘दिपन’ अशें म्हण्टात. दिव्यापसून अंतर चड केलें जाल्यार दीपन कमी जाता. दीपन मेजपाक लक्स (lux) हें एकक वापरतात.
व्यस्तवर्ग नेम: (Inverse Square Law) : दिव्यापसून अंतर चड केल्यार दीपन कमी जाता तेचपरी अंतर तितलेंच दवरलें आनी बल्बाची अनुदिप्त तीव्रता चड केली जाल्यार दीपन चड जाता. दीपन आनी अनुदीप्त तीव्रता समानुपती आसतात. दीपन (I in Lux), अनुदिप्त तीव्रता (C in Candella) आनी अंतर (d in meter) सकयल दिल्ल्या नेम-सुत्राप्रमाण आसतात.
-Konkani_Vishwakosh.jpg)
वेगवेगळ्या कामाखातीर वेगवेगळें गीपन लागता. देखीक- वाचपाखातीर ४० ते ६५ लक्स इतलें दीपन आसूंक जाय. नाटकाखातीर रंगमाचयेवयलें दीपन चड म्हळ्यार २७० लक्स इतलें दवरतात.
उजवाडाचें परावर्तन (Reflection of light): कसल्याय वस्तूचेर उजवाड पडलो जाल्यार, त्या उजवाडाचो थोडो भाग परावर्तीत जाता, थोडो भाग ती वस्तू सोसून घेता आनी ती वस्तू पारदर्शक आसली जाल्यार उजवाडाचो थोडो भाग आरपार वता. चकचकीत आनी गुळगुळीत वस्तूचेर उजवाड चड प्रमाणांत परावर्तीत जाता. हारशाचेर पडिल्लो सगळो उजवाड परत येता, म्हळ्यार परावर्तीत जाता.
-Konkani_Vishwakosh.jpg)
परावर्तनाचे नेम: १. अपाती किरण आनी परावर्तीत किरण स्तंभिकेचे उरफाटे वटेन आसता. २. अपाती कोन (अ) आनी परावर्तीत कोन (प) सारके आसतात. ३. अपाती किरण, स्तंभिका आनी परावर्तीत किरण एकाच प्रतलांत (plane) आसतात. समांतर किरणशलाका (beam of light) सपाट आनी गुळगुळीत वस्तूचेर पडल्यार परावर्तीत किरणशलाका समांतर उरता. असल्या परावर्तनाक ‘नियमित परावर्तन’ अशें म्हण्टात. समांतर किरणशलाका जर खडबडीत वस्तूचेर पडली, जाल्यार परावर्तीत किरणशलाका समांतर उरनात. असल्या परावर्तनाक ‘अनियमित परावर्तन’ अशें म्हण्टात. जेन्ना कसल्याय वस्तूचेर उजवाड पडटा, तेन्ना तो उजवाड परावर्तीत जाता. तीं परावर्तीत किरणां आमच्या दोळ्यांत वतात आनी तेखातीर आमकां ती वस्त दोळ्यांनी दिसता.
पराशय (Parallax): उजवाडाचेर प्रयोग करतना पराशयाचो खूब उपेग जाता. हारशामुखार कसलीय वस्त दवरली जाल्यार ताची प्रतिमा (image) दिसता. ती प्रतिमा खंय जाल्या तें कळपाक पराशय पद्धतीचो उपेग करचो पडटा. धांवते गाडयेंतसून भायले वटेन पळेलें जाल्यार वीजेचे खांबे आनी झाडां उरफाटे दिकेन वतात अशें दिसता. खरें तर झाडां, खांबे एकाच जाग्यार आसतात पूण गाडी मात चलता. जी वस्त पयस आसता ती गाडयेचे उरफाटे दिकेन वता आनी जी वस्त लागीं आसता ती गाडयेचे उरफाटे दिकेन वता अशें दिसता. हे प्रक्रियेंत, झाडां आनी खांब्यांमदीं पराशय (parallax) आसा अशें आमी म्हण्टात. दोन वस्तू एकाच जाग्यार आसल्यो जाल्यार, तांच्या मदीं पराशय ना अशें म्हण्टात.
-प्रा. राजेंद्र काणेकार
