उजो: उजो म्हळ्यार जातूंत उजवाड आनी उश्णता उत्पन्न जातात, अशी नेटान घडून येवपी रसायनीक विक्रिया. हे विक्रियेच्या आंगांत स्वताक चालू दवरपाचो गूण आसता आनी मुद्दम पालयल्याबरग वा जळव सोंपल्याबगर ती थांबना. सामान्य जैव पदार्थांतलो कार्बन वा एकाद्रें ज्वलनशील द्रव्य आनी ऑक्सीजन हांचो नेटान संयोग जावन उश्णता, जोत आनी उजवाड उत्पन्न जातात. ऑक्सिजन सोडून हेर मूलद्रव्यांवांगडा विक्रिया जाल्ल्यानूय उजो उत्पन्न जावं येता. देखीक: जस्तासारके कांय विक्रियाशील धातू क्लोरिनाच्या वातावरणांत व्हरतकच उजवाड आनी उश्णता उत्पन्न जातात.
जळटा आसतना इंधन बाश्परुपांत आसत जाल्यार उज्यावांगडा जोत तयार जाता. पूण बगरूय उजो आसूं येता. वातीचो रंग हो जळपाचे विक्रियेंत वांटो घेवपी द्रव्यांचेर आनी तापमानाचेर आदारून आसता.
‘उजो’ हो शब्द ‘उग्निस’ ह्या लिथुआनिया भाशीक शब्दवाचक वर्णांतल्यान कोंकणी भाशेंत आयला आसून जाय. उग्निस>उज्निस>उजिसृ>उजो. उजवाड दिवपी तो उजो, अशा अर्थानूय ‘उजो’ शब्द आयला अशें म्हण्टात. संस्कृत भाशेंतूय ‘अग्नि’ हो शब्द आसा. ‘अग्नी’ हो शब्द भायल्या देशांतल्या कांय भासांकडेनूय संबंदीत आसा. देखीक: लॉटेन-इग्निस, लिथुआनिया-उग्निस, स्कॉटिश-इंगळे. ‘अग्नी’ ह्या शब्दाची व्युत्पत्ती अशी करतात: १. अङगति उर्ध्वं गच्छति इति अग्नि: अर्थ-वयर वता तो अग्नी.
२. जातो यदग्रे भूतानामग्रणीरध्वरेच यत्।
नाम्ना संनयते वाङ्गं:स्तुतSग्निरिती सूरिभि:।।
(बृहद्देवता २.२४)
अर्थ: सगळ्या भूतांच्या पयलीं जल्मल्लो. यज्ञांत अग्रणी आनी यज्ञाच्या आंगांचें संनयन करपी, म्हूण अग्नी अशी विद्वानांनी ताची तुस्त केल्या.
उजो हो वनस्पतीचो तशेंच झाडाचो गर्भ जावन आसा. तो द्यावा-पृथिवीचो चलो अशें वर्णन वेदांत मेळटा. (ऋग्वेद-२:१:१४;१:७०:४)
मनीसवंशाचो उदरगतीचो पयलो आनी म्हत्वाचो पांवडो म्हळ्यार उज्याचो सोद. पूर्विल्ल्या काळांत म्हळ्यार चार लाख वर्सांपयलीं हिमांतरयुगांत (Second-Glacial Epoch) उज्याचो सोद लागला आसूंक जाय अशें शास्त्रज्ञांचें मत आसा. उजो पयलेच खेप निर्माण कसो जालो हाचेविशीं बऱ्योच दंतकथा सांगतात. आदिमानवान एक फातर काडून झाडाचेर शेंवटिलो. तो झाडाचेर आपटनाफुडें त्या झाडांतल्यान उज्याची कीट उसळ्ळी. तें पळोवन त्या मनशाक अजाप जालें. ताणें पर्थून गुणो शेंवटिलो. गुणो आनी झाड हांच्या घर्शणांतल्यान उजो तयार जालो. हेच कल्पनेंतल्यान फुडें उज्याची उदरगत जायत गेली जावंये.
प्राथमिक संस्कृतायांनी मुखेल करून उजो निर्माण करपाचीं तीन यंत्रां वापरलीं, तीं अशीं- घर्शण, आघात आनी बर्हिगोल भिंगांतल्यान ज्वालाग्राही वस्तूंचेर उश्ण सूर्यकिरण सोडप. ‘Introduction to Anthropology’ ह्या ग्रंथांत प्रो. जेम्स म्हण्टा- ‘चडसो सगळो मनीसवंश, प्लाइस्टोसीन काळाच्या सुरवातीकसावन उजो निर्माण करपाची प्रक्रिया शिकला.’ नेमको काळ जरी सांगपाक येना, तरी उज्याची कल्पना खूब पोरनी आसा. वेदकाळापयलीं उज्याचे निर्मीतीचो सोद जावं येता अशें सांगपाक मात आदार आसा. ऋग्वेदांत उज्याचो उल्लेख अशेतरेन आयला- त्वामग्ने पुष्करादध्यथर्वा निरमन्थत। मूर्ध्नो विश्वस्य बाधत:।। (ऋग्वेद ६:१६:१३). अर्थव्यान उज्याक पुष्करापसून मंथन (घुसळून) करून उत्पन्न केलो.
उजो ही एक वैदीक देवता. वेदांत तिचें स्वरुप अशे तरेन वर्णिलां-
चत्वारी शृङ्गा त्रयो अस्य पादा व्दे शार्षे सप्तहस्ता सो अस्य त्रिधा बद्धो वृषभो रोखीति महो देवो मर्त्यां अविवेश।। (ऋग्वेद ४:५८:३)
अर्थ: उज्याक चार शिंगां, तीन पांय, दोन तकल्यो आनी सात हात आसात. ज्या वृषभाक तीन प्रकारांनी बांदून घाला तो जो मोट्यान हांबेता, त्याच म्हान ईश्वरान (वृषभान) मनशाच्या अंतस्कर्णांत प्रवेश करून थंय वास केला.
उज्याचीं नांवां:
अग्निवैश्वानरो वह्मिवीर्ति होत्रो धनंजय:। कृपीहयोरनिर्ज्वलनो जातवेदास्तनूनपात।।५३।। बर्हि: शुष्मा कृष्णवर्त्मा शोचिष्केश:। आश्रयाशो बृहभ्दानु: कृशानु: पावको नल:।।५४।। लोहिताश्वो वायुसख: शिखावाना शुशुक्षणि:। हिरण्वरेता हुतभुक दहनो हव्यावाहन:।।५५।। सप्तार्चिर्दमुना: शुक्रश्र्चित्रभानुर्विभावसु: Iशुचिरणित्तम् -----।।
(अमरसिंहविरचित अमरकोष स्वर्गवर्ग:१:५३,५४,५५)
अशीं उज्याक अमरकोषांक एकूण ३४ नांवां सांगल्यांत.
मूळ सत्पसून उजो निर्माण जालो. त्या उज्यापसून, आप, पृथ्वी, वायु, हांची निर्मणी जाली अशें छान्दोग्य उपनिषदांत म्हळां.
तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेयेतिIतत्तेजोSसृजतIतदपोसृजत
सत्वे--- (छान्दोग्यपोनिषद ६.२.२)
द्यु आनी भूंय हातूंतल्यान उत्पन्न जालो उजो, प्राण आनी अपान ह्या प्राणांनी रावन अग्निवैश्वनरुपांत पोटांत उरता असो उल्लेख मैत्रायणी उपनिषदांत मेळटा. भुर्भव: स्व:, अग्नि, वायु, आदित्य, ह्या तीन तत्वांच्या समन्वयापसून जी प्राणशक्ती स्पंदित जाता ताकाच जठराग्नी वा वैश्वानर अशेंय म्हण्टात.
अहं वैश्वानरो भूत्त्वा प्रणिनां देहमाश्रित:। प्राणापानसमायुक्त: पचाम्यन्नं चतुर्विधम्।। (गीता, १५.१६)
आयुर्वेदांत उजो हो एक शारिरीक घटक आसा, असो उल्लेख आसा. कुडींत भायलीं द्रव्यां घेतल्या उपरांत, कुडीच्या घटकांत तीं आत्मसात जावंचीं म्हूण त्या द्राव्यांचें पचन करपी जो कार्यकारी आसता तेच वैश्वानर कुडीचे दोषधातु, उपधातु, इंद्रियां हांच्या सूक्ष्म घटकांत उजो आसता. उजो पचनकार्य रातदीस चालू दवरता. दरेका घटकाचे गूण वाडोवपाचें कार्य उजो करता. पचनाउपरांत त्या घटकांचीं सारद्रव्यां, मलद्रव्यां आनी विशुद्ध द्रव्यां तयार जातात. उजो हो पित्तांतर्गत आसता. ताचे पाचक, रंजक, आलोचक, भ्राजक आनी सांधक अशें पांच प्रकार कल्पिल्यात. तांचीं कार्यांय आयुर्वेदांत वेगवेगळी सांगल्यांत.
उज्याची तुस्त करपी मंत्र ऋगवेदांत खूब सुवातींनी मेळटांत. उजो देवांक ओंपिल्लें हविर्द्रव्य देवांमेरेन पावयता. उजो हो सगळ्यांचो आत्मो आसा अशेंय वर्णन वेदांत मेळाटा. वेगवेगळ्या संस्कारांत, वेगवेगळ्या नांवांत उजो वास करता अशेंय शास्त्रांत सांगलां. लौकिक कार्यांत ‘पावक’ नांवाचो उजो, वैश्वदेवांत ‘रुक्मक’, मुजींत ‘समुभ्दर्व’ देवकार्यांत ‘हव्यवाहन’, पितृकर्मांत ‘कव्यवाहन’, मडें लासतना ‘क्रव्याद’ अशा नांवान उजो प्रगट जाता अशें शास्त्रांत सांगलां.
चडशा सगळ्या देशांत उज्याक देव मानून ताची पूजा करतात. इडो-इराणी काळांत ताका देवत्व प्राप्त जालें. इंडो-युरोपियन काळांत उजो हीमाच्या स्वरुपांत सर्वमान्य जालो. भारतीयाप्रमाणूच ग्रीक-इटालियन लोक होम हो देव मानून ताची पूजा करून, ताका हविद्रव्य ओमपतात. ग्रीक साहित्यांतूय होमाच्या म्हत्वाचें खूब वर्णन केला. उजो हो रानांतल्या खंडपांत लिपून बशिल्लो आसा, असो ग्रीक लोकांचो समज आसा.
उज्जैन: मध्यप्रदेश राज्यांतलें नामनेचें तीर्थक्षेत्र आनी एक इतिहासीक शार. लोकसंख्या 2,09,118 (1981). इंदूर सावन 56 किमी. अंतराचेर आनी उत्तरेक क्षिप्रा न्हंयचे उदेंत देगेर हें शार वसलां. भोपाळ-नागादा आनी रतलाम-कोटा ह्या रेल्वेमार्गावेलें हें प्रस्थानक.
