उतरा-उत्सव
नाटकांतल्या कथानकाची सुंदर तरेन केल्ली मांडावळ आनी काव्यमय वातावरणाची निर्माणी हांकांलागून हें नाटक जैतिवंत थारलां. पयल्या अंकांत चित्रदर्शनाच्या निमतान रामसीतेच्या मोगाचें दर्शन जाता. तशेंच फुडें जात्या विरहाची पयलींच सुलूस लागता. दुसऱ्या आनी तिसऱ्या अंकांत बारा वर्सा उलगल्याचें सैम, मोर आदींच्या वर्णानांतल्यान कळटा. तशेंच दंडकारण्यात दिसपी सैमाचें भयांकृत रूप, लव आनी चंद्रकेतुच्या झगड्यांतले वीरभाव, आश्रमांतल्या भुरग्यांची (लव कुश) निरागस मस्ती हीं वर्णनां. तेचपरी अश्य जाल्ली सीता आनी राम, लव आनी चंद्रकेतु, कुश, लव आनी राम हांचे मदले नाटकी भाव हांणी उत्तर रामचरित्राची कलात्मकता चड खोल केल्या. भावनांची बारीकसाण विस्कटावन दाखोवपाचें काम भवभूतीन बरेतेरन केलां. रामाच्या खर दुख्खाचें वर्णन करतना भवभूतीचे भाशेची तांक दिश्टी पडटा.
राम आनी सीतेचो एकमेकांवेलो मोग अक्षय आसा हें दाखोवंक तिसऱ्या अंकांत तीं दोगांय मेळटात अशी येवजण आंखल्या. तशेंच लोकांचो एकमतान आदर करपी रामाक राजा हो प्रजेचो खेळ करपी न्हय, जाल्यार एक खर आनी नि:पक्षपाती न्यायाधीश आसता हाची जाणविकाय जनकाचो राग आनी लवाच्या उपहासान जाता. ह्या नाटकांत मोगाच्या आदर्शावांगडा घोव बायलेची अमर्याद प्रेमनिश्ठा, कर्तव्याक पाळो दिवप होच मुखेल आशय आसा.
भवभूतीच्या वर्णानांतल्यान वस्तू वा भाव हांचे बेस बरें वर्णन मेळटा. ताणें व्यक्तीदर्शनापरस रसदर्शनाचेर चड भर दिला. कांय टिकाकारांच्या मतान ह्या नाटकांत उलयल्ले भशेपरस देखावी भाशा चड आसा. तरीय पूण रामकथेक नव्या अर्थाचो साज चडोवन भवभूतीन जें नाट्यकाव्य बरयलां, ताका खूब नामना मेळ्ळ्या.
-कों. वि. सं. मं.
उत्तरा: (उत्तराफाल्गुनी). भारतीय नखेत्रमाळेंतलें बारावें नखेत्र. हातूंत बीटा, लिओनीस (डेनेबोला; भोग 147 0 47.2’; 16.5’; अंतर 43 उजवाडवर्सां, प्रत 2.23) हो योगतारो (मुखेल तारो) आनी बीटा व्हर्जिनिस (झॅविजॅवा, प्रत 3.8) अशे दोन तारे आसात. हाचो एक चरण (चतुर्थांश) सिंह राशींत आनी तीन चरण कन्या राशींत येतात. हातूंतले दोनूय तारे सिंहाकृती शेपडेच्या गोंड्यांत दिसतात. ह्या नखेत्राची देवता अर्यमा आनी आकृती शय्या (हांथरूण) अशें मानतात.
उत्तरेचें ध्यान अशें सांगलां:
व्याघ्राननोत्तरा गोस्था शुभ्रवर्णा चतुर्भृजI व्द्यक्षिणी सूत्रखट्वाङगधरिणी परिकीर्तिताII
अर्थ-उत्तरा ही वागाच्या तोंडाची, बैलाचेर बसपी, गोरी, चतुर्भुज, दोन दोळ्यांची आनी सूत्र आनी खट्वांग धारण करपी अशें सांगलां. (हेमाद्रि).
-कों. वि. सं. मं.
उत्तराभाद्रपदा: भारतीय नखेत्रमाळेंतलें सव्विसावें नखेत्र. अल्फेरात्झ (भोग 350 0 28.3’; शर 25 0 40.9’; अतंर 130 उजवाडवर्सां, प्रत 2.12). हो योगतारो (मुखेल तारो) आनी उच्चै:श्रव्यांतलो (गॅमा) अल्जेनीब (प्रत 2.87) हे दोन तारे हातूंत आसात. कांय जाणकारांच्या मतान अल्जेनीहचे सुवातीर देवयानीतलो बीटा होय हातूंतलो एक तारो जावन आसा. पेगॅसी चौरसांतले उडेंतेकडले हे दोन तारे आसात. ताका लागून उत्तराभाद्रपदा नखेत्र वळखप सोपें जाता. हाची देवता अहिर्बुध्नीय आनी आकृती पलंग अशें मानतात. वेदांत पूर्वाभाद्रपद आनी उत्तराभाद्रपद ह्या दोनांचोय प्रौष्ठपदा असो उल्लेख आशिल्ल्याचें सांपडटात. हें नखेत्र मीन राशींत येता.
ह्या नखेत्राचें ध्यान अशें सांगलां:
गर्दभास्या वृषारुढा सिता भाद्रपदोत्तराI
पात्रं च डमरुं धत्ते व्दिभुजेयमुदीरिताII
अर्थ: उत्तराभाद्रपदा ही गाढवाच्या तोंडाची, वृषभ (नंदी) वाहन घेवन, गोरी आनी दोन भुजांची जावन आसा. हिच्या हातांत पात्र आनी डमरु आसात. (हेमाद्री).
-कों. वि. सं. मं.
उत्तराषाढा: भारतीय नखेत्रमाळेंतलें एकविसावें नखेत्र. ह्या नखेत्राचो पयलो चरण (चतुर्थांश) धून राशींत आनी फुडले तीन चरण मकर राशींत येतात. (अस्तंत) धनूंतले सिग्मा (नंकी, भोग 258 0 48.9’; शर-3 0 28.1’; प्रत 2.14) हो ह्या नखेत्राचो योगतारो (मुखेल तारो) आसा आनी धनूंतलोच झीटा होय हातूंत आसा. कांय जाणांच्या मतान धनूंतले फाय आन टाऊ हे तारेय उत्तराषाढात आसात. ह्या मखेत्राची देवता विश्वदेव आनी आकृती हतयाच्या दातांभशेन आसा.
उत्तराषाढा नखेत्राचें ध्यान अशें सांगलां:
सर्पगा चोत्तराषाढा गौरवर्णा सुरुरपिणीI नागबग्धजटाजूचस्वर्णकुण्डभूषिताII अक्षनागधरा दक्षे वामे पुस्ती सकुण्डिकाII
अर्थ: उत्तराषाढा ही सोरपार बसपी, गोरी, सुंदर, नागदोरयेन जटाजूट बांदपी, भांगराचीं कुंडलां घालपी आनी उजव्या हातांत फास आनी नाग तशेंच दाव्या हातांत पुस्तिका आनी कुंड धेवन आसता. (हेमाद्रि).
-कों. वि. सं. मं.
उत्सव: मनशाक उमेद, उर्बा, आनंद आनी धादोसकाय ज्या धर्मीक सुवाळ्यांत मेळटा त्या धर्मीक सुवाळ्याक ‘उत्सव’ म्हण्टात. ‘महउद्धव उत्सव’ असो अमरकोशांत ताका पर्यायशब्द मेळटा.
मनीस जलामक येतना जरी एकलो एकसुरो आयलो तरी भौशीक मळार आनी समाजांत ताका एकलो एकसुरो रावप जमना. ताका संवसार, कुटुंब हीं बंधनां आपणावचीं पडटात. तातूंत तो घुस्पता, खर्शेता तसोच निर्शेता. संवसारांतलीं दुख्खाची आनी कश्टाची जीण जियेतना आपली मोख हातासपाक ताका जायतीं आडमेळीं येतात. संवसारीक आनी भौशीक जीणेंतल्यो खंती, दुख्खां, चिंता कुशीक उरून कुडीक विसव आनी मनाक आनंद मेळचो ह्या हेतांतल्यान उत्सवाचे प्रथेचो जल्म जालो.
वर्सांतल्यान थारायिल्ल्या दिसा, थारायिल्ल्या ऋतूंत, थारायिल्ल्या तिथींक मनसाक भौशीक मळार एकठांय येवंचें, सगळ्यांनी नाचचें, खेळचें सैम आनी कला ह्या गजालींचो आनंद घेवंचो, नव्यो गजाली शिकच्यो, आकलें जिवीत अणभवान समृद्ध करचें हो उत्सवाफाटलो मुखेल हेत आसा. तिचखातीर वात्स्यायनान समाजा आनी मेलावे हांकां ‘संभूय क्रिडा’ अशें नांव दिलां.
भारतांत पितृपूजा, वीरपूजा, नांगरणी, पेरणी, कापणी सारकीं शेतवडाचीं कामां, ऋतूपरिवर्तन, गणदेवता, ग्रामदेवता सारक्या संबंदांत उत्सव मनयतात. तेभायर कांय उत्सव राजा आनी तांच्या राज्यशासनावरवीं मनयताले. देखीक-हस्तिमंगल, वप्पमंगल, जयपान.
धर्म वा कर्म हांचो संबंद नाशिल्ले कांय उत्सव वैदिक काळार मनयताले अशें ऋगवेदांत म्हळां. (2.16; 1.124.8;1.48.6). ऋगवेदांत ह्या भौशीक उत्सवांत ‘समन’ अशें नांव दिलां. ह्या उत्सवांत दादले-बायलो मेकळेपणान वांटो घेताले. कवी, धनुर्धारी, शिंदळकी करपी, वयांत आयिल्ल्यो चलयो ह्या उत्सवांत वांटो घेताल्यो. मेकळी चलणूक, नाचप, गावप, सोरो पिवप, जुगार खेळप, मनांत येता तशें वागप, ह्या सारक्या गजालींक ह्या उत्सवांत मेकळीक आसताली.
रामायणांक वाल्मिकीन अयोध्येक ‘समाजोत्सव शालिनी’ म्हळां. समाजोत्सवांत नाटकां जातालीं अशें वात्स्यायन म्हण्टा. कामसुत्रांतले मौज-मजेक समाजोत्सवांत चेली सुवात आसताली. वयल्या तरांचे उत्सव जैन धर्मांतूय जाताले. आचारांगसूत्रांत तांकां ‘संखडि’ म्हळां.
पूर्विल्ल्या काळांत एकाद्रो उत्सव राजनगरांत जातालो, तेन्ना छणेभेरी नांवाचो धोल वाजोवन तिविशींची सुचोवणी भौसाक दिताले. देखीक-कौमुदीमहोत्सव, उद्यानयात्रा, पर्वतयात्रा आदी. आयजय कोंकणात जेन्ना
