कानपूर, लखनौ, मिरत, रुडकी, अभियांत्रिकी, पंतनगर, कृषी हांचो आस्पाव जाता. वाराणसी संस्कृत विद्यापीठ आनी देवबंद हांगासल्लें दारुल उलूम हें इस्लामी शिक्षण केंद्र अश्यो शिक्षण संस्था आसात. अलाहबादचें हिंदी साहित्य संमेलन आनी वाराणसीची नागरी प्रचारिणी सभा हीं हिंदी भाशेचीं व्हडां केंद्रां आसात.
भाशा आनी साहित्य: सुर्वेके राज्याची भास हिंदुस्थानी देवनागरी लिपींत, हिंदीच्या स्वरुपांत तर उर्दू लिपींत उद्रूच्या स्वरुपांत बरयताले. देशाची सुटका जातकच हिंदी चड प्रमाणांत संस्कृताच्या वळणार गेली. अस्तंतेची हिंदी वा खडीबोली राज्याची वा देशाची भास जाली. आग्रा वाठारांत व्रज आनी लखनौ वाठारांत अवधी, ह्यो हिंदी भाशेच्यो शैली अजून प्रचलित आसात.
आजनेरेन वैदीक, संस्कृत, शुद्ध संस्कृत, प्राकृत, पाली भाशेंतल्यान साहित्य रचलां अशें न्हय, तर गढवाली, कमाऊनी, खडीबोलीस व्रज, अवधी, भजोपूरी, बुंदेलखंडी ह्या भासांनी व्हड प्रमाणांत साहित्य रचलीं आनी रचतात.
ऋगवेद ग्रंथ, ब्राह्मण, आरण्यक, उपनिषद, संहिता, स्मृती, रामायण, महाभारत. श्रीमद्भागवत आन पुराण हें साहित्य पूर्विल्ल्या काळांत हे भुंयेर रचिल्लें.
व्रज भाशेंत महाकवी सूरदास हाणें श्रीकृष्णाच्या भुरगेपणाचेर पदां रचल्यात. महाकवी देव, महाकवी बिहारी, महाकवी गंग, महाकवी मोतिराम आनी महाकवी भूषण हे भाशेंतले म्हान कवी आसात.
पोरनी परंपरा लाबिल्ल्या अवधी भाशेंत संत तुलसीदास हाची सुवात खूब ऊंच आसा. ताच्या ‘रामचरित मानस’ हातूंत श्रीरामाची पुराय जीण आयल्या. हो ग्रंथ हिंदू समाजाची प्रेरणा आसा अशें मानतात. महाकवी जायसा आनी महाकवी कबीर हेच भाशा परंपरेंतले आसले.
राजा शिवप्रसाद आनी राजा लक्ष्मणसिंह हांचो हिंदी भाशेची उदरगत जावपांत व्हड वांटो आसा. भारतेन्दु, हरिश्चंद्र, सर्गेस्त आचार्य महावीर प्रसाद व्दिवेदी, सर्गेस्त आचार्य पद्मसिंह शर्मा हांचो भाशेचे उदरगतीसंबंदान जाल्लो वावर म्हत्वाचो आसा. पत्रकारितेच्या मळार पत्रकार शिरोमणी, सर्गेस्त आचार्य अंबिका प्रसाद वाजपेयी, सर्गेस्त आचार्य बाबूराव पराडकर, सर्गेस्त गणेशशंकर विद्यार्थी, सर्गेस्त संपूर्णानंद, सर्गेस्त पंडित मदन मोहन मालवीय हांचें काम तोखणाय करपासारकें आसा.
हिंदी कवितांच्या मळार सर्गेस्त राश्ट्रकवी श्री. मैथिलीशरण गुप्त हाची सुवात वयर आसा. प्रसाद पंत आनी निराला हिंदी कवितेची सुंदरकाय वाडोवंक जैतीवंत थारल्यात. डॉ. हरिवंशराय बच्चन, नरेंद्र शर्मा हांणी हिंदी कवितेंत मोलाची भर घाल्या.
कादंबरी (नवलिका) रचप्यांमदीं, प्रेमचंद हाच्या येदो व्हड तांकीचो प्रतिभासंपन्न बरोवपी जालो ना अशें मानतात. ताची ‘गोदान’ कादंबरी संवसारांत गाजल्या. हे कादंबरीचो आंतरराश्ट्रीय भासांनी अणकार जाला. सर्गेस्त वृंदावनलाल वर्मा एक व्हड इतिहासीक कादंबरीकार जावन आसा.
प्रेमचंदा फाटल्यान जैनेंद्र, अज्ञेय, चंद्रगुप्त विद्यालंकार, भगवती प्रसाद वाजपेयी, अमृतलाल नागर, राहूल सांकृतायन हांणी साहित्यांत नामना जोडल्या.
पं. गोविंद वल्लभपंत, लक्ष्मीनारायण, डॉ. रामकुमार वर्मा नाटककार म्हूण तर सर्गेस्त वासुदेव शरण अग्रवाल ‘विव्दान’ म्हूण नामना जोडून आसात. सर्गेस्त जिगर मुरादाबादी हे ‘गजल’ प्रकारचे बादशहा आसले. ताजवर नजीबाबादी आनी कायम चांदपुरी हांणी उर्दू कवितेची सोबितकाय वाडयली. ‘शायरी’ प्रकारांत सर्गेस्त मजाज लखनवी, अहसान दानीश अली सरदार जाफरी, हसरत मोहानी खूब गाजल्यात.
सद्या सगळ्या तरेच्या साहित्य प्रकारची भर पडून उत्तर प्रदेशांतलें हिंदी आनी उर्दू साहित्य समृद्ध जायत आसा.
म्हत्वाचीं थळां: धर्मीक, इतिहासीक आनी सैमीक नदरेन म्हत्वाचीं अशीं जायतीं थळां ह्या राज्यांत आसात.
इतिहासीक थळां: आग्रा-शहजहानान बांदिल्लो संवसारीक नामनेचो ताजमहल हांगा आसा. फतेहपूर-सीक्री-मोगलांच्या काळावेलो बुलंद दरवटो, चिस्तीचो दर्गो हांगा पळोवंक मेळटा. दिवाण-ई-आम आनी दिवाण-ई-खास अश्यो हांगा दोन इमारती आसात.
फैजाबाद, जौनपूर, झांशी, मिर्जापूर, मेरठ हीं हांगाचीं हेर इतिहासीक थळां आसात. कानपूर हें इतिहासीक तशेंच उद्येगीक शार आसा.
धर्मीक थळां: अलाहबाद- गंगा यमुनेचो संगम, राश्ट्रीय स्मारक-आनंदभवन हांगा पळोवंक मेळटा. कुभमेळ हांगा भरतात. हांगाचें उच्च न्यायालय, विश्वविद्यालय खूब नामना जोडून आसा. हें एक म्हत्वाचें तीर्थथळ जावन आसा.
वाराणसी, काशी आनी बनारस-हिंदू, बौद्ध आनी जैन धर्मांमदीं ह्या तीर्थथळांक एक उंचेली सुवात आसा. हांगा नानमेचें काशी विश्वविद्यालय आसा. अयोध्या हें एक नामनेचें तीर्थथळ. बद्रीनाथ, केदारनाथ, हरीव्दार, ऋषिकेश, मथुरा, वृंदावन, तिठूर वा ब्राम्हावर्ती आनी चित्रकूट हीं तीर्थथळांय म्हत्वाचीं आसात.
सारनाथ हें बौद्धांचें धर्माथळ आसून हांगा स्तूप आनी अशोकस्तंभ पळोवपासारखे आसात. हस्तिनापूर, इंद्रपूर आनी कुरूक्षेत्र हीं थळां पौराणिक नदरेन म्हत्वाचीं आसात.
देहराडून, मसुरी, रानीखेत, अलमोडा, नैनीताल सारकीं सैमीक थळां आसात. कॉर्बेट नॅशनल पार्क, राजाजी आनी चंद्रप्रभा अभयारण्यां हांगा आसात. नकाशे काडपाचें भारतीय सर्वेक्षण केंद्र देहराडून हांगा आसा.
-माणिकराव राम नायक गावणेकार
उत्तररामचरित: भवभूती हाणें हरयल्लें एक संस्कृत नाटक. हें नाटक अंकांत आसा आनी तातूंत रामकथेचो निमाणो भाग रंगयला. रामान ध्येय, निश्ठा हांका लागून सीतेचो केल्लो त्याग, शंबूक हाका मारपाखातीर रामाचें पंचवटींत येवन, सीतेचो जीव दिवपाचो यत्न, भागीरथान तिचो जीव वाटावन उदकांत जाल्ल्या तिच्या दोन जुंवळ्या पुतांचो जल्मदिसा निमतान धर्मीक सांबाळ करून घेवप, फुडें बारा वर्सांनी पुतांच्या जल्मादिसा निमतान धर्मीक कार्य करपाखातीर सीतेचें रामाकडेन जाल्ली भेट, तिच्या खर उतरांनी तशेंच वळखीचे प्रसंग दोळ्यांमुखार येवन रामाचो शोक, सीतेच्या त्यागान रामाक जाल्लो पश्टाताप, रामान धाडिल्ल्या अश्वमेध घोड्याक राखपाक आयिल्ल्या चंद्रकेतूकडे लवाचें जाल्लें खर झूज, रामान आनी लवकुशाची भेट, वाल्मीकीन बरयल्ल्या नाटकाचो अयोध्येच्या प्रजेमुखार खेळ, निमाणें रामसीता एक जावप असो हे नाटक-कथेचो विस्तार आसा.
रामायणांतले कथेचेर हें नाटक बरयतना भवभूतीन जायते बदल केल्यात; हातूंत केल्ले हे बदल फकत नाटक सोपें जावंचें म्हूण न्हय, सीतेचो त्याग ते रामसीतेचें मेळप ही वाटचाल फकत काव्याक घुंवडावन नाटकाचो सुखांत सादचो म्हूण न्हय, तर सगळ्यो घडणुको एका सुत्रांत घालपाखातीर केल्यात. हे रचणुकेंत दरेक दुव्याक नाट्यप्रयोजन आसा. हातूंत रामाची वासंतीकडेन अचकीत भेट जाता, ह्या आनी तेन्नाच दवरिल्ल्या रामाच्या व्हड मनाचें दर्शन घडटा.
फुडल्या प्रसंगांत सगळ्या व्हड मनशांक वाल्मिकीच्या आश्रमांत एकठांय हाडल्यांत. हाचेवरवीं रामाविशीं आशिल्लें तांचे मत उक्तावचेखातीर ही येवजण आंखल्या हें स्पश्ट जाता. फुडें लवकुश मेळटात तें दाखयलां. उपरांतच्या प्रसंगांत देव आनी हेर पळोवप्यांच्या वांगडा अयोध्याचे प्रजेकूय गंगा न्हंयचे देगेर घाल्ल्या व्हड माटवांत आपोवन अप्सारांकडल्यान वाल्मिकीन रामकथेचेर रचिल्लें गर्भनाटक दाखयलां. ह्या प्रयोगावरवीं कल्पक रचनेचो खेळ दोळ्यांमुखार उबो रावता.
