उदका येरादारी
जड उदक: सामान्य उदकाचो रेणूभार 18 आसता. रेणूभार 18 परस चड आसता त्या उदकाक ‘जड उदक’ (Heavy Water) अशें म्हण्टात. जड उदक वट्ट 18 प्रकारचें आसता. हातूंतल्यान ड्यूटेरियम ऑक्साइड (रेणूसूत्र: D-O-D; रेणूभार; 20) हाका सादारणपणान जड उदक अशें म्हण्टात. जड उदकाच्या ह्या रेणूंत साद्या उदाकाच्या रेणूंतल्या हायड्रोजन अणूंच्या जाग्यार 2 द्रव्यमानांक आशिल्ल्या हायड्रोजन समस्थानिकाचे (Isotopes) दोन अणू आसतात. जड उदकाचे कांय भौतिक गुणधर्म अशे- 200 से.; कडे घनता: 1.1059; उकळ बिंदू: 101.420 से.; वितळ बिंदू: 3.820 से. उच्च घनतेकडलें कापमान: 11.40 से.; पृष्णत्ताण: 67.8 डाइन/सेंमी.; प्रणमनांक: 1.328.
ह्या उदकाच्यो रसायनीक विक्रिया सामान्य उदकाभशेनूच आसतात पूण विक्रियेचो वेग मात कमी आसता. सस्तन जनावरांक जड उदक पियेत जाल्यार चड तान लागता. ह्या उदकापसून बियांचें अंकुरण (germination) जावंक पावना. जड उदक सैमीक उदकांत मेळटा आनी ह्या सैमीक उदकाचें पर्थून ऊर्ध्वपातन (distillation) करतकच जड उदक मेळटा. रसायनीक आनी जीवविज्ञानीय संशोधन कार्यांत जड दकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता.
भौवारिक उदक (Polywater): रशियांतले एऩ्.एन्. फोड्याकिन तशेंच बी. व्ही. डेरजॅग्युइन आनी तांचे वांगडी हांणी 1962 च्या सुमाराक भौवारिकाच्या (दोन वा अदीक रेणूंचो संयोग जावन तयार जाल्ल्या जटिल संयुगाच्या) रुपांत आशिल्लो एक उदकाचो प्रकार सोदून काडलो. ताचे गिणधर्म सामान्य उदकापरस मात्शे वेगळे आसात अशें मत तांणी मांडलें. पूण उपरांत जायत्या प्रयोगशाळेंत जाल्ल्या संशोधनान लेगीत ताचें अस्तित्व सिद्ध जालें की, भौवारिक उदक हें कांय कलिल (colloidal) अपद्रव्यां आशिल्लें सामान्य उदकाचेंच एक रूप आसा.
सांस्कृतिक संदर्भ: (संस्कृत-जीवन, जल, सलिल, तोय अम्बु, नीरद, नीर, गुजराती- पाणी, हिंदी-पानी, फ्रेंच-ओ, इंग्लीश-वॉटर, पोरत्गेज-आग्व, मराठी-पाणी, कन्नड-नीरु).
एक मुखेल अन्न. हाची व्याख्या अशी- ‘जलति जीवयति लोकानिति’- लोकांक जिवे दलरता तें जल वा उदक.
उदक हें उतर मूळ संस्कृत भाशेंतले आसा. कोंकणी भाशेंतय ह्याच उतराचो वापर जाता. उदक उतराची व्युत्पत्ती अशी करतात. ‘उद’ म्हळ्यार वयर वा ओलें करप. ‘क’ हो स्वार्थी प्रत्यय लागून ‘उदक’ हें उतर तयार जालें. बृहदारण्यकांत (5.1) ‘उदक’ हें सगळ्यां वस्तूचें मूळ आसा अशें म्हळां. वैदिक साहित्यांत उदकाची देवता ‘वरुण’ असो उल्लेख आयला. ही देवता उदकाचेर नियंत्रण दवरता. तिचें वस्त्र उदक आसून तें ती पांगरूंक घेता.
संस्कृत साहित्यांत उदकाचे कांय उल्लेख फुडलेतरेन येतात: तच्य दद्यान्नरो नित्यं यदीच्छेदभूतिमात्मन:I धन्यं यशस्यमायुष्यं जलदानमिहोच्यतोIIदानराजII उदकांसारकें दान ना अशें दानराज सांगता.
रसगुणबहुल द्रव्यम, सौम्या:स्वल्पापोडन्तरिक्षप्रभवा: प्रकृतिशीता:लहव्यश्चाव्यक्तरसाश्च (चरकसूत्र:26.39) उदक हें सभावीकपणान मळबांतल्यान पडपी थंड, ल्हव रस-पाक जायना अशें द्रव्य आसा.
ऋग्वेदांत (5.85:6), ‘न्हंय दर्याकडेन मार्गक्रमण करून दर्याक मेळटा पूण दर्या केन्नाच भरना हें वरुणाचें कुवाडें न्हय मूं?’ अशें म्हळां.
उदक हें पंचमहाभूतांतलें सृश्टीवेलें भूत आसा. पंचमहाभूतांच्या द्रव्याचे उत्पत्तीचें हे कारणभूत आशिल्ल्यान सह्य रसाचें उदक हें समवायी कारण आसा. ताचो वर्ण शुक्ल, रस मधूर आनी स्पर्श शीतल आसा. द्रव्यत्व हो ताचो सभावीक गूण आसा.
मूळ उदक हें सगळें एक आसलें तरी देश वा काळ हांकां अनुसरून तें तरेकवार जाता. तेपासत तें हितकारक वा घातक जावं येता. मळबांतल्यान पडिल्लें उदक चंद्र, वायू आनी सूर्य हांचो स्पर्श जाल्ल्यान थंड, शुद्ध आऩी नितळ आसता. (आकाशात्पतितं जलं सोमवायवुर्मै: सृष्टंभवति, हितहितत्वे तद्देशकालमपेक्षते).
उदक, पृथ्वी ह्या तत्वाकडेन संबंदीत आशिल्ल्यान उदकाचो गूण पृथ्वीच्या गुणांक लागून बदलतात.
धवे जमनीत- तुरट उदक, 2. काळशे जमनीत – कडू उदक, 3. हळडुळे जमनीत – क्षारयुक्त, 4. खारे जमनीत – खारें उदक, 5. दोंगराच्या मुळसांत- मात्शें तीख, काळी जमीन- कातळ, गोड.
उदकाचे सादारण गूण: जीवनशक्त दिवपी, तृप्ती करपी, पुश्टिक, तान भागोवपी, काळजाक थंड, हितकर, ल्हव अशें आसा. कालमानानुसार उदकाचे गूण विंगडविंगड आसात.
वर्षा: वार्षिक जलम्-गुर्वार्भिष्यन्दि मधुरमI अर्थ- उदक जड आनी आर्द्रता निर्माण करपी, गोड आसता.
शरद: तनु लघ्वनभिष्यन्दि, एत्ततुसुकुमाराणंI स्निग्धभूयिष्ठ भोजनानां, भोज्यभक्षलेध्यपेयेषुच शस्यतेI अर्थ- उदक, ल्हव, निर्मळ, आर्द्रता उणे आसपी स्निग्ध आनी चतुर्विध, अन्न खाल्याउपरांत पिवपाक योग्य.
हेमन्त: स्निग्धं, वृष्यं, बलहितं गुरूI अर्थ-उदक, स्निग्ध, जड, शुभ, घटसाणीक बरें.
शिशीर: हेमन्तात लघुतरं कफनातजितI अर्थ- उदक बेमनत्परस चड ल्हव, कफ-वात नाश करपी.
वसंत: उषायमधुरंरुक्षमृI अर्थ- उदक तुरट, गोड, रुक्ष अशें आसता.
ग्रीष्म: अनभिष्यन्दिI अर्थ- उदक, आर्द्रता उणे न करपी.
(चरकसूत्र : 27.2.3.6)
उदक हें उतर लावन जायते संस्कार, उक्ती तयार जाल्यात.
उदक सोडप – दान करप. (2) उदकक्रिया – अन्त्येष्टी शुद्ध करपाखीतर घरभर शिंपडप. देखून घर पवित्र, शांत आनी सुखसमाधानयुक्त जाता.
-माधव भुस्कुटे.
उदका येरादारी: लांकूड, धान्य, तयार माल आदी वस्तू तशेंच मनीस, मोनजात, नुस्तें सारकीली जीवसृश्ट हांची एका जाग्यावयल्यान दुसऱ्या जाग्यार, उदका मार्गांतल्यान, हाड-व्हर करपाच्या वेव्हाराक ‘उदका येरादारी’ अशें म्हण्टात. धर्तरेच्या सगळ्या भागांत ल्हान- व्हड प्रमाणांत उदका येरादारी चलता. हेखातीर न्हंयो, कालवे, दर्या सारक्या उदकाच्या माध्यमांतल्यान हातांनी ताणपाचीं, शिडार चलपाचीं वा यंत्राचेर चलपी ल्हान- व्हड व्हड्यांचो, पडावांचो, बोटींतो, जहाजांचो (पातमाऱ्यांचो) उदका येरादारीखातीर उपेग करतात.
उगम आनी विकास: पूर्विल्ल्या काळांत न्हंयाच्या देगणांनी राबितो करून रावपी मनशाक उदका येरादारीचो सगळ्यांत पयलीं सोद लागलो अशें म्हण्टात. न्हंयतलें व्हंवतें उदक पळोवन ताचो प्रवासाखातीर उपेग करपाची कल्पना ताका येवजली. लांकडाचे व्हडले कुडके, एकठांय बांदिल्ले कोंडे, फळ्यो, झाडां, जनावरांचीं चामडीं असल्या उफेवपी पदार्थांचो ल्हवल्हव व्हड वाहनासारको उपेग जावपाक लागलो. ताचेवयल्यानूच फुडें पनेळ, व्हडीं पडाव, बोटी आनी जहाजां तयार करून वापरपाची बुद्द मनशाक येवजली. इतिहासांत वेगवेगळ्या संस्कृतायांनी उदका .येरादारीचे उल्लेख सांपडटात. ईजिप्शयन लोकांनी नाइल न्हंयतल्यान आनी आर्यांनी सिंधू आनी गंगा ह्या न्हंयांतल्यान प्रवास केल्लो. मीगॅस्थीनीस हाणें चंद्रगुप्त मौर्यांचे मुस्तींत गंगा आनी तिच्या हेर फांट्यांचेर बरीच येरादारी जाताली, असो उल्लेख केला.
दर्यादेगेर रावपी लोकांक दर्यापेल्यान किदें आसा हें जाणून घेवपाची उमळशीक लागून दर्याचो प्रवास करपाची इत्सा जाल्या आसतली.
