प्राप्ती जाता, ताका ‘विध्वंसन’ म्हण्टात. अशें विध्वंसन उपनिषद् विध्येंतल्यान सिध्द जाता. ‘गति’ शब्दाचो हांगा अर्थ आसा ज्ञान. गम्यर्थक धातु ज्ञानार्थक आसतात असो संस्कृत व्याकरणशास्त्राचो एक नेम आसा. (गम्यर्थानां धातूनां ज्ञानार्थलत्वात्). अर्थात हांगा ब्रह्माचें ज्ञान अपेक्षित आसा. ब्रह्याचें ज्ञान मेळोवन मोक्षाक वचपाचें साधन म्हळ्यार उपनिषद् विध्या. ‘अवसादन’ म्हळ्यार जल्म, म्हातारपण, मरण हांच्या तापांतल्यान मनीस जे विध्येक लागून सुटता ती विध्या, म्हळ्यार उपनिषद्. हे विध्येक शंकराचार्यान ‘अविध्याविध्वंसिनी ब्रह्मविध्या’ अशें म्हळां.
हे ब्रह्मविध्येचें गिन्यान दिवपी उपनिषदां वैदिक वाड्मयाच्या शेवटाक येतात. वैदिक वाड्मय म्हळ्यार संहिता, ब्राह्मण आनी उपनिषद्. देखून उपनिष्दाक वेदान्त अशेंय म्हणटात. उपनिषदांक वेदांचें ज्ञानकांड अशेंय मानतात. उपरांतच्या काळांत वेदान्ताच्या आचार्यांनी हे ब्रह्मविध्येंत गीतां, ब्रह्मसूत्रां हांचोय आस्पाव केला आनी तांचे तीन भाग करून तांकां ‘प्रस्थानत्रयी’ हें नांव दिलें. ते तीन भाग म्हळ्यार श्रुति, स्मृति आनी न्याय. श्रुतिप्रस्थान म्हळ्यार उपनिषदां, स्मृतिप्रस्थान म्हळ्यार भगवद्गीता, सनतसुजात संहिता ग्रंथ आनी न्यायप्रस्थान म्हळुयार ब्रहासूत्रादि ग्रंथ.
उपनिषदांत ब्रह्य, सृश्टीची उत्पत्ती, सृश्टीचे आनी ब्रह्याचे संबंद, आत्मो, बह्य आनी आत्म्याचे संबंद, तांचें ऐक्य, सदाचरणाची गरज, गीति असल्या गजालींची बारीकसाणेन आनी विस्तारान फोडणिशी केल्ली आसा. ब्रह्मविधयेचो युक्तिवाद करपी उपनिषदां, मुक्तिक उपनिषदाच्या आदारार १०८ आसात. तांतल्या तातूंत सगळ्यांत पोरनीं आनी चड म्हत्वाचीं १० उपनिषदां अशीं-ईश, केन, कठ, प्रश्न, मुंडक, मांडूक्य, तैत्तिरीय, ऐतरेय, छांदोग्य आनी बृह्दारण्यक. शंकराचार्य आनी कांय हेर आचार्यांनी आपल्या सिध्दांताची थापणूक करतना उपनिषदांचो आदार घेतला. याज्ञवल्क्य हो ब्रह्यविध्येंतलो मोटो जाणकार. ताचे उपरांत आरूणि, सनत्कुमार, रैक्व, शांडिल्य, ऐतरेय, दधीचि ह्या पाटांगड्या आचार्यांचीं नांवां दितात. मरणाचेर जैत मेळोवपाक यमाच्या दरबारांत वचून ताकाच आपलो गुरू करपी नचिकेत आनी विध्या मेळोवपाक गुरूच्या घरांत जे कश्ट करचे पडटात, ते कश्ट सोसपी सत्यकाम जाबाल हे उपनिषदांतले आदर्श ब्रह्मचारी. बायलांभितर गार्गी आनी मैत्रेयी हांकां उपनिपदांत ‘ब्रह्मवादिनी’ म्हूण वळखतात.
पूर्विल्ल्या भारतीय लोकांच्या गिन्यानासंबंदीच्या वावरांतलो उंचेल्या पांवड्याचो काळ म्हळ्यार उपनिषदांचो काळ. उपनिषदांच्या काळांत लोक होम-हवन कर्माक खूब म्हत्व दितालो आनी धर्तरेवेल्या सुखाचो उपभोग घेवपाक वसवसताले. हें पळोवन उपनिषद काळांतल्या ऋषींनी लोकांफुडें वेगळोच आदर्श दवरलो. धर्माचें सूक्षीम स्वरूप दाखोवन भोग घेवप हें जिविताचें ध्येय नासून सुख हें भोगांत नासून त्यागांत आसा अशें सांगलें. जल्म-मरणाच्या चक्रांतल्यान सुटून मोक्ष मेळोवप हेंच मनीस जिणेंत ध्येय आसा. देखून, उपनिषदांनी सदाचार, सद्गुण, त्याग आनी तप ह्या श्रेष्ठ आसा. देखून, उपनिषदांनी सदाचार, सदगुण, त्याग आनी तप ह्या श्रेष्ठ तत्वांचें मार्गदर्शन केलें.
सादारणपणान आत्मो आनी ब्रह्य हे दोनूय शब्द एकाच तत्वाक म्हळ्यार गुपीत शक्तीक उद्देशूण वापरतात. आकाश जशें कळसुलेच्या भायर-भितर आसता, तशें ब्रह्य लेगीत सृश्टीच्या कणाकणांत भायल्यान-भितरल्यान भरिल्लें आसता. पिंडांत म्हळ्यार प्राण्यांचे कुडिंत आसा तो आत्मो, जाल्यार ब्रह्मांडान सगळ्यांक व्यापून आसता तें ब्रह्म, हीं दोनूय तत्वां खरें म्हळ्यार एक आसून लेगीत मायेच्या योगान तांच्यांत भेद दिसता. तेन्ना ही गजाल मतींत घेवन मनशाचे कुडींतल्या आत्म्यान परब्रह्माबरोबर एकरूप जावप ही अवस्था सगळ्यांत वेल्या पांवड्याची आसा अशें उपनिषदां मानतात.’तमेवं विदित्वा अतिमृत्युम् एति न अन्य: पन्या विध्यते अयनायI’ अर्थ:’ ताकाच (आत्म्याक) जाणून घेवन मनीस मरणाच्या पेल्यान वता. मोक्ष मेळोवपाक आनी दुसरो मार्ग ना.’ पिंडांत आशिल्लो आत्मो आनी ब्रह्मांडांत आशिल्लें ब्रह्म एक जावप, हो एक उपनिषदाचो सगळ्यांत मोटो सिध्दान्त. मनशाची बुध्द, भावना आनी इत्सा- शक्त हांचे विस्कटावणेंतल्यान हें तत्व तयार जालें. उपनिषदांत जागृति, स्वप्न, सुषुप्ति आनी तुर्या अश्यो आत्म्याच्यो चार अवस्था मानल्यात. पयल्यो तीन गजाली सगळ्यांच्या अणभवाच्यो. पूण ब्रह्मविध्येची साधना जो करता ताका चवथे अवस्थेचो अणभव येता. हे अवस्थेंत आत्मो आनी ब्रह्म एकूच आशिल्ल्यान ज्ञातो कोण आनी ज्ञेय कोण हो भेदूच उरना. उपनिषदांतलें ब्रह्म चैतन्यान युक्त आनी सर्वशक्तिमान, सच्चिदानंद स्वरूपी तशेंच स्वयंभू आसा. ज्ञान, बल आनी क्रिया हे ताचे स्वभाव. हें ब्रह्म सगल्यांचें मूळ आनी आदार आसा.
पूर्णमद:पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमूदच्यत।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते।।
अर्थ:तें पूर्ण आसा, हें पूर्ण आसा. पूर्णांतल्यान पूर्ण जाता. पूर्णांतल्यान पूर्ण काडून घेतल्यार लेगीत निमाणें पूर्णुच उरता.
उपनिचदांत जीवावीसींची पयली कल्यना अशी आसा की जीव हो प्राणरूप (वायुरूप) आसूंक जाय. जीव वाणीबगर, दोळ्यांबगर, कानांबगर, मनाबगर जियेवंक शकता पूण प्राणबगर जियेवंक शकना. पूण हेविशींचे विचार फुडें वचून जीवात्मो हो प्राणरूप नासून तो मनोमयरूप आसपाक जाय अशें थारलें. ताची सुवात हड्ड्यांतलें आकाश अशें मानतात. छांदोग्य उपनिषदांत तेज, आप (उदक) आनी अन्न हांचेपासून जीवात्मो तयार जाला अशें म्हळां. जीव हो बुध्द आनी आत्मतत्व हांचे भरसणीन जाला अशें तैत्तरीय उपनिषदांत सांगलां. पूण विचारांची आनीकूय विस्कटावणी जाली आनी जीवात्मो मनोमय आनी प्रज्ञास्वरूप आसा, इतलेंच न्ह तर ब्रह्माण्डाच्या मुळाक जे तत्व आसा तेंच तत्व जीवात्म्यांतूय आसा अशें मानपामेरेन विचार फुडें पावले.
मुक्ती वा मोक्ष म्हळ्यार जल्ममरणांच्या फेन्यांतल्यान सुटप. मुक्तीचे सलोकता, समीपता, सरूपता आनी सायुज्य अशे चार भेद आसात. मुक्तीच्या ह्या कलपनांक उपनिषदांचो आदार आसा. तत्वगिन्यानाच्या मळार विकासवाद मानलो जाल्यार अव्दैतवाद आनी सयुज्यमुक्ति मळार विकासवाद मानलो जाल्यार अव्दैतवाद आनी सायुज्यमुक्ति उपनिचदांचो अखेरचो सिध्दान्त म्हणपाक हरकत ना अशें दिसता. पूण ह्या संदर्भांत वेगवेगळीं मतां आसात.
सायुज्यमुक्तिंत ‘हांव’ चें भान उरना. म्हळयार व्यक्ति नाश पावता असो ताचो अर्थ न्ह्य. संकुचित च्यक्तित्त्वाक म्हळ्यार देहांतल्या आत्म्याक सत्यत्त्व ना असो ताचो अर्थ. जीवाकडेन सत्यत्व आनी शिवत्व खूब आसून लेगीत देहाच्या मोगाक लागून ताका तें दिसना. देहाची वान्सा ना जातकच सत्यत्तवाचें, शिवत्तवाचें पूर्णत्वान दर्शन जाता आनी जीवात्म्याक परमानंदाची प्रप्ति जाता. तेन्ना जीव आनी ब्रह्म पुराय तन्मय जातात. हीच खरी मोक्षाची कल्पना. ही स्थिती भावरूप, अनुभवजन्य आसा. मुक्त जीवात्याकडेन वेगळेपणाची भावना नासता, फक्त तातूंतलो ‘हांव’ मेकळो जाल्लो आसता. हे नदरेन हो श्लोक पळेयात-
यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा ये S स्य ह्रदि श्रिता:।।
अथ मतर्यो S मृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्र्नुते।।
अर्थ: जेन्ना जीवात्म्याच्या काळजांत आशिल्ल्यो सगळ्यो वासना नश्ट जातात तेन्ना मर्त्य जीवात्मो हो अमृत जाता आनी ह्याच लोकांत ब्रह्माचो अणभव घेता. जीवाचो आनी परमात्म्याचो योग म्हळ्यार अमरत्व. वेव्हारांत हाकाच मोक्ष अशें म्हळा.
हे खेरीज उपनिषदांत, सृश्टीचे उत्पत्तीची कल्पना, साधनमार्ग, योगाचें म्हत्व, सत्याची प्रतिश्ठा, सदाचार नीत, समाजीक जीणेची नदर आदी गजाली विस्कटावन सांगल्यात. ह्यो गजाली आपणायत जाल्यार संवसारांतल्यो खुबश्यो अनिष्ट गजाली टळतात आनी जीवात्मो उंचेल्या पांवड्यार पावन मोक्षाक पावता, अशें उपनिषदांत सामकें उक्तें करून सांगलां.
डॉ. अनंत भट
