उपपुराणां-उपास
उपपुराणां: संस्कृत साहित्य अठरा पमहापुराणांभायर जीं हेर पुराणां आसात, तांकां ‘उपपुराणां’ म्हणटात. हीं उपपुराणां खंयच्या ना खंयच्या म्हापुराणांकडेन संबंदीत आसात. उपपुराणां हीं महापुराणांउपरांत उडयिल्लीं आसून तीं उणे प्रतींची आसात, असो गैरसमज ब-याच पयलींसावन प्रचलित आसा. पूण कांय उपपुराणां म्हापुराणांपरसय पयलींची आसात, हें सिध्द जालां. सगळ्याच उपपुराणांनी मोलाची इतिहासीक माहिती आसा. गुप्तपयलींकाळांतली संस्कृताय, कला, साहित्य, समाजवेवस्था आनी धर्मसंस्था हांचेविशीं बरीच माहिती उपपुराणांनी सांपडटा.
उपपराणांची नेमकी संख्या कितली हाचेर मतभेद आसात. ब-याच संस्कृत ग्रंथांत तांची वळेरी दिल्या आनी संख्या सगळेकडेन अठराच सांगल्या. हांच्यांतलीं कांय नांवां सगळ्या ग्रंथांत समान आसात जाल्यार कांय वेगळीं आसात. सगळे कडचीं वट्ट उपपुराणांची नांवां पळेत जाल्यार तांची संख्या अठरांपरस चड जाता. प्रचलित उपपुराणांचीं नांवां अशीं:
आध्य वा सनत्कुमारीय २. नारसिंह ३. स्कान्द ४. शिवधर्म ५. दुर्वासोक्त ६. नारदीय ७. कापिल ८. वामन ९.औशनस १०. ब्रम्हाण्ड ११. वारूण १२. कालिका १३. माहेश्वर १४. साम्ब १५. सौर १६. पराशरोक्त १७. मारीच १८. भार्गव १९. नदीं २०. वायवीय २१. नन्दिकेश्वर-युग्म २२. दैव २३. भास्कर २४. मानव २५. भागवतव्द्रय २६. पाझ २७. शौक्रेय २८. बार्हस्पत्य २९. कौर्म ३०. आणु ३१. बृहन्ननारदीय ३२. बृहन्नन्दीश्वर ३३. क्रियायोगसार ३४. धर्म ३५. विष्णूधर्म ३६. बृहध्दर्म ३८. शौक्र ३९. बृहन्नारसिंह ४०. बृहद् वैष्णव ४१. गारूड ४३. लीलावती ४४. देवी ४५. आखेटक ४६. एकाम्र ४७. एकपाद ४८. लघु भागवत ४९. मृत्यंजय ५०. आंगिरसक ५१. गणेशक.
ह्या उपपुराणांभायर आनीकय कांय उपपुराणां आसात. कांय उपपुराणां नश्ट जाल्ल्याचें समजता.
कूर्मपुराणांत ज्या १८ उपपुराणांची नांवां आसात, तीं इ.स. ६५० ते ८५० ह्या काळांत रचिल्लीं आसूंये, ह्या उपपुराणांचे रचणूकेक गुप्तकाळांत सुरवात जाली, अशें सादारणपणान म्हणूंक येता. कांय जाणांच्या मतान कांय उपपुराणां हांच्यापरसय पोरनीं आसात.
वैदिक काळासावन पुराणां हीं ‘सूतवाड्.मय’ ह्या स्वरूपांत प्रचलित आशिल्लीं. वैदिक आर्य तांकां वेदांफाटोफाट पवित्र मानताले. काळांतरान बौध्द आनी जैन धर्मांक लागून वैदिक धर्माचो प्रसार फाटीं पडलो; तेन्ना स्मार्त ब्राह्मणांनी आपापल्या पंथाचे उदरगतीखातीर त्या पुराणसाहित्याचो उपयोग करून घेतलो आनी ताच्या आदारान वर्णाश्रमधर्म पर्थून जितो केलो. त्यावेळार ब्रह्मा, विष्णु आनी महेश हांची उपासना करपी ब्राह्म, पांचरात्र आनी पाशुपत हे ग्रंथ अस्तित्वांत आशिल्ले. फुडें गुप्तकाळांत भागवत पंथाची उदरगत जाली.
स्मार्तपंथी ब्राह्मणांनी जीं पुराणां रचलीं, तीं म्हापुराणां ह्या नांवान नामनेक पावली. इ. स. प. काळात तांचे रचणुकेक सुरवात जाल्ली. हीं पुराणां रचतकच तांची संख्या अठरा जाली. ती संख्या शुभ वा पवित्र आसा, अशें समजून निश्चित जाली. उपरांत ब्राह्म, पांचरात्र आनी पाशुपत ह्या पंथांचे आनीक उपपंथ निर्माण जाले. ह्या पंथांपैकीं स्मार्त लोकांनी नव्या पुराणांची रचणूक केली. पूण अठरा पुराणां मानपी लोकांनी ह्या नव्यान रचिल्ल्या पुराणांक आपल्या पंगडांत सुवात दिलीना. तरीकय तीं नामनेचीं आनी लोकप्रिय जाल्ल्यान तांकां दुसरी सुवात दिवचीच पडली. हाकालागून मागीर मत्स्यपुराणांत कांय श्लोक घालून तातूंत नव्या पुराणांचें वर्णन उपपुराणां अशें केलें.
महापुराणांभशेन उपपुराणांतय सर्ग, प्रतिसर्ग, वंश, मन्वन्तर आनी वंशानुचरित हे विशय आसचे, अशें कांय सुवातींनी म्हळां. पूण तशें प्रत्यक्षांत सामकें उणेंच सांपडटा. हीं उपपुराणां खासा पंथाच्याच तत्त्वगिन्यानाचो पाखो उखलून धरपाखातीर रचिल्ल्यान तांच्या कतर्यांनी राजवंशावळीक कांय फावट मातय म्हत्व दिलें ना. कांयकडेन उपपुराणांत राजवंश दिल्ले आसतात, पूण तांची माहिती तशातशी आसना. तातूंत दणतकथा ब-योच भरशिल्ल्यो आसतात. पूण अशें आसूनय धर्मीक आनी संस्कृतीक इतिहासाचे नदरेन उपपुराणां भोव उपेगाचीं थारल्यांत. हिदूंची समाजीक स्थिती , तांचे तत्त्वगिन्यान, विज्ञानाची उदरगत आनी साहित्य, हांचेविशीं बरीच म्हायती ह्या उपपुराणांनी सांपडटा. म्हापुराणां हीं उंचेल्या प्रतीचीं आनी अधिकृत मानल्यांत. पूण उपपुराणां उणे प्रतीचीं आसात, अशें समजल्ल्यान तांचेर नवे संस्कार जावंक पावले नात. हाका लागून तांचे रूप तशेंच उरलें आनी व्हडलेशे बदल जावंक पावले नात.-कों. वि. सं. मं.
उपास: देवाधर्माक पाळो दिवंक आनी व्रताचो नेम म्हूण अमुकूच काळामेरेन जेवी-खाय नासतना रावप, हाका उपास म्हण्टात. उपास हो शब्द संस्कृत ‘उपवास’ ह्या शब्दाचें अपभ्रंश रूप आसा. संस्कृतांत ‘उपोषण’ होय आनीक एक शब्द आसा. उपासाच्या काळांत पोट रितें उरिल्ल्यान मनशाचे कुडीच्या विंगड विंगड अवयवांक उसंत मेळिल्ल्यान, मनशाची भलायकी सुदरता आनी मनाक शांती मेळटा. ह्या कारणाक लागून कुडीचे आनी मनाचे विकार उणे जातात, अशें म्हणटात. मनशाची कूड आनी मन हांचे भलायकेखातीर उपासाची येवजण जाली आसूंये आनी ती प्रत्यक्षांत हाडपाक सोपी जावची म्हूण तिका धर्मीक म्हत्त्व दिलां जावंये.
उपास हो पातक ना करपाचो मार्ग, अशें गौतम धर्मसुत्रांत बरयलां. वेद वचन पाळून यज्ञ-दान, तप, उपास हे परमेश्र्वर प्राप्तीचे मार्ग आसात अशें बृहदारण्यकांत म्हळां. तपाच्या वेगवेगळ्या प्रकारांत उपासाचें म्हत्व आनी व्हडपण आसा अशें महाभारतांत सांगलां. मनुस्मृती आनी हेर स्मृतीग्रंथांत समाजीक पातकांपसून मुक्ती मेळपाखातीर उपासाचें प्रायश्चित सांगलां.
उपासाचो काळ एका दिसापसून एका म्हयन्यामेरेन आसूं येता. तीन, पांच आनी सात दिसांच्या तशेंच म्हयन्याच्या आनी वर्साच्या उपासा दिसा थोड्या प्रमाणांत आहार करपाक मान्यताय आसा. धर्मशास्त्रांत एकादिस, प्रदोश, शिवरात्र, रामनम, जन्माश्टम, हरितालका तृतीया ह्या दिसा पूर्ण उपास करतात. सोमवार, शेनवार आदी वारांच्या उपासादिसा दिसांतल्यान एक फावट जेवण घेतात. संकश्टी दिसा चंद्रोदय उपरांत आनी विनायकी दिसा दनपरां जेवतात. कांय जाण दक लेगीत पियरनासतना उपास करतात, जाका निर्जल उपास म्हण्टात.
खरें म्हळ्यार उपास खर रितीन पाळपाचो, हाचेर धर्मशास्त्रांत भर दितात. पूण असो निखटो इपास चड करून कोण करीनात. जेवणाचो पर्याय म्हणून दूद आनी फळार घेतात. केळीं, आंबे, चिकू, द्राक्षां, काळींग, पणस अशीं फळां उपासाक खातात. तशेंच दुदी, केळीं, भेंडे, बटाट अश्यो कांय भाज्योय उपासाक खातात. कांय लोक उपासादिसा वरयां तांदळाचे, रव्याचे वा शाबुदाण्याचे पदार्थ करून खातात.
पुरी, लरांव, मुगांचें कण्ण, गंवांची चपाती आदी खावन उपास पाळपाची चाल आसा. किरिस्तांव धर्मांत तांतयां, नुस्तें आदी पदार्थांचें सेवन करपाक मान्यताय आसा. मुसलमान धर्मांत रमजानचो म्हयनो उपासाचो मानतात. तेन्ना तांकां रातचो एका खासा वेळार आहार घेवपाक जाता. यहुदी (ज्यू) आनी किरिस्तांव धर्मांत सब्बाध आनी लेंट (ऍश वॅनस्डे ते ईस्टर मेरेनचो काळ) हे उपासाचे दीस थरायल्ले आसतात. मुसलमान आनी किरिस्तांव हांचेभशेन जैन, बौध्द आनी हिंदू हांकांय उपासाचें म्हत्व आसा. पातकांपसून मुक्ती मेळोवपाखातीर आनी प्रायश्चित म्हूण उपासाचें व्रत सौम्य वा खर रितीन पाळपाची तांच्यांत चाल आसा.
शास्त्राप्रमाण उपासाच्या दिसांनी अंजन, गंध, फुलां माळप, वस्ती घालप, पान खावप आदी वर्ज्य आसता. ल्हान भरगीं आनी दुयेंत मनीस हांचेखातीर उपासाचे नेम सौम्य करपाची मेकळीक आसा.
