उर्दू साहित्य
भारताचेर विंगड विंगड काळखंडांत चलिल्ली मुसलमानी राजांची राजवट ह्या वाठारांत उर्दू भाशा साहित्याचें मुळावण घट करपाक कारण थारली. उर्दू साहित्य सादारणपणान दक्षिणेंतलें उर्दू साहित्य, ब्रिटीश राजवटींतलें उर्दू साहित्य, उत्तरेकडलें उर्दू साहित्य, आनी स्वतंत्र्या उपरांतच्या काळांतलें उर्दू साहित्य अशा चार भागांत वांटू येता.
दक्षिणेंतलें उर्दू साहित्य: दक्षिणेंतल्या उर्दू साहित्याचे इतिहासीक नदरेन तीन भाग जातात. १४१२ मेरेनच्या पयल्या काळखंडांत धर्मीक स्वररूपी काव्यरचणूक जाली. सतराव्या शतमानामेरेनचो दुसरो काळखंड उर्दू साहित्याचें भांगरायुग म्हूण वळखतात. ह्या काळांतल्या साहित्याचे व्हराठी भशेचो प्रभाव आनी ऐहिक जिणेचें खर पडबिंब पडिल्लें जाणवता. १७०७ सावन म्हळ्यार औरंगजेबाच्या मरणासावन उर्दू साहित्यांतलो तिसरो काळखंड सुरू जाता. १७०७ वर्सासावन उर्दू साहित्यांत व्हडलीशी भर पडलीना मुसलमानी राजवटीच्या अस्ताक लागून साहित्यिकांक राजाश्रय मेळूंक पावलो ना. ताचो परिणाम उर्दू साहित्याचेर जालो.
उर्दू साहित्याची सुरवात महंमद तुघलकाच्या काळासावन सुरू जाता. देवगिरी ही आपली राजधानी करची, अशें महंमद तुघलकाक दिशिल्ल्यान जायत्या सुफंक आनी फकिरांक दौलताबादाक वचचें पडलें. हिंदी बोलभाशेचें मुळावण दक्षिणेंत पडपाक हें एक कारण जालें. तुघलकाच्या आदेशावेल्यान देवगिरींत आयिल्ल्या सुफींमदीं ख्वाजा बंदेनवाज हाचो बापूय राजू होय आसलो. ह्या ख्वाजा बंदेनवाजाक उर्दू आनी हिंदी भासांतलो दक्षिणेंतलो आध्य लेखक म्हूण मानतात. ताणें ‘मीराजुल आशिकैन’ (भक्तांचीं साधनां) आनी ९ शिकारनामा (कुराणाचेर आदारित) सारके ल्हान- ल्हान गध्यग्रंथ रचले. दक्षिणेंतलो आध्य कवी म्हूण निजामी हाका वळखतात. ताणें कदमराव अउर पझ (कदमराव आनी पदमीनी) हें मोग जीवांचेर आदारिल्लें खंडकाव्य रचलें (१४६०-६२).
कवी कुरेशीन १४८२ ते १५२० काळांत ‘भोगबल’ हो काम-शास्त्राचेर आदारित ग्रंथ रचलो. अश्रफ बियाबीन (१४५८-१५२९) हाणें ‘नौ सरदार’ नांवाच्या हातबरपांत ‘करबला’ हांगाच्या झुजाचें वर्णन केल्लें मेळटा. हिंदीचे पयले अवस्थेंतल्या प्रत्याचो वापर ताणें तातूंत केला.
सोळाव्या आनी सतराव्या शतमानांत शाह मिरांजी शम्सुल उश्शाक हाणें सूफी पंथाचो प्रसार करपाचो हेत मनांत बाळगून बरपावळ केली. ‘शहादतुत्तहकीक’ , ‘खुशनाज’ हे ताचे काव्यग्रंथ जावन आसात. ताचो चलो बुर्हानुद्दीनजानम आनी नातू अमीनुद्दीन आला हे दोगूय सूफी कवी आसले. ह्याच काळांत इब्राहीम आदिलशह (दुसरो) (१५८०-१६२३) हाणें ‘नौरस’ हो काव्यग्रंथ रचलो. सतराव्या शतमानांत जावन गेल्ल्या चार व्हड कवींचीं नांवां आनी साहित्यरचना फुडलेतरेन आसात: मुल्लावजही हाणें ‘कुतुबमुश्तरी’ (१६०९-खंडकाव्य), ‘सबरस’ (१६३५-गध्य) ह्यो साहित्यरचना रचर्ल्यो. इतिहासीक काव्याचो जनक हसन शौकी हाणें ‘जफरनामए-निजामशाह’ (१६२३-विजयग्रंथ), ‘मेजबानी-नामा’ (१६३३-ग्रंथ) ह्यो रचना रचल्यो. कवी गवीसी हाणें ‘मैना सतवंती’ (खंडकाव्य) ‘सैफुल्मुल्क’ (१६२६ खंडकाव्य), ‘तूतीनामा’ (१६३९-अणकार) ह्यो रचना रचल्यो. महाकवी नुसरती हाणें ‘गुल्शने इश्क’ (१६५८) ‘अलीनामा’ (१६६५), ‘तारीखे- इस्कंदरी’ (१६७२) हे तीन ग्रंथ रचले. मुहंमद वलीउल्ला (मरण १७०७) हो दख्खनी हिंदीचे परंपरेतलो निमणो कवी आसलो.
उत्तरेकडलें उर्दू साहित्य: मोगल साम्राज्याच्या अस्ताचो हो काळ आसलो. नादिरशहाच्यो दिल्लीचेर पडिल्ल्यो घुरयो, झुजां, लुटालुट, हाका लागून परिस्थिती सामकी घाळ जाल्ली. अशा ह्या संकश्टाच्या काळांत लेगीत उर्दू साहित्यान घट मूळ धरलें. सिराजुद्दीन अली खान ‘आर्जू’ (१६८९-१७५६) हाणें सुर्वेक ख-या अर्थान उर्दू काव्याक हातभार लावन ऊंच पांवडो मेळोवन दिलो. मिर्झा मुहंमद रफी ‘सौदा’ (१७१३-१७८५) मिर तकी ‘मीर’ (१७२२-१८१०) आनी ‘ख्वाजामीर दर्द’ (१७११-१७८५) हे सुर्वेच्या काळांतले म्हान कवी जावन आसात. सौदा हाणें गझल, कसीदा आनी उपहासिका तर दर्द हाणें ‘गझल’ रचल्यो. काव्यगुणाचे नदरेन ‘मीर’ हाची सुवात ऊंच आसा.ताणें व्रज भाशेंतलीं उतरां घेवन आपले शेर सजयल्यात. ह्या तीगूय कवींनी उर्दूक ‘साहित्यीक भास’ म्हूण मानाची सुवात मेळोवन दिली. त्याचवांगडा फार्सी परंपरा आनी म्हणींचें अनुकरण तशेंच अणकार करून हे भाशेंत ताची भरसण केली.
ह्या उपरांतच्या नामनेच्या कवींत इन्शा (सुमार १७४६-१८१७), ‘ मुसहफी’ , ‘जुर्अत’ आनी ‘रंगीन’ हांचो आस्पाव जाता. इन्शा आनी रंगीन ह्या कवींनी उर्दू काव्यांत ‘लखनौ-संप्रदाय’ हो नवो प्रवाह केळयलो. हे शैलींतल्यान काव्य रचपी कवी व्रज भाशेंतलीं उतरां काडून उडोवपांत आनी अरबी, फार्सी उतरां तातूंत भरसपाक मग्न आसले. धर्मीक बलिदानाचेर शोकगीतां रचपी मीर बबीर अली ‘अनीस’ (१८०२-१८७५). तर दुसरो सलामत अली ‘दबीर’ (१८०३-१८७४), तत्कालीन परंपरेचें पडबिंब पडिल्लो मीर हसन (?- १७८६) आनी सैमाक म्हत्व दिवपी ‘नजीर’ अकबराबादी (?- १८३०) हेय ह्या काळखंडांतले म्हत्वाचे कवी जावन आसात.
मिर्जा गालिब (१७८७-१८६९) हाका उर्दू काव्यांत एक नवें पर्व सुरू करपी व्हड प्रतिभासंपन्न कवी म्हूण वळखतात. १३०० शेर आस्पावल्लो ताचो ‘उर्दू दीवान’ हो एकूच काव्यझेलो आसून ताची लोकप्रियता आयज लेगीन तशीच आसा. ताणें इश्ट-वांगड्यांक बरयिल्ल्या चिट्यांचो झेलो ‘उर्दू-ए-मुअल्ला’ नांवान नामना जोडून आसा. ह्या झेल्याक लागून उर्दू गध्याक एक नवें मोडण मेळ्ळां अशें मानतात. गलिबा. उपरांत लखनौ मदल्या उर्दू काव्याक देंवती कळा लागली. दयाशंकर ‘नसीम’ (१८११-१८४३) दाग (१८३१-१९०५) हे दोगूच गालिबाउपरांत काव्याच्या मळार थोडें भोव येस जोडूंक पावले.
इंग्लीश काळांतलें उर्दू भाशेंतल्यान नव्या गध्याची बुन्याद कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यम कॉलेजीची थापणूक केल्ली. भारतांत येवपी इंग्लीश अधिकारी आनी सैनिक हांकां भारतीय भास शिकपाक सोंपी जावंची आनी तेवरवीं संस्कृतीक संपर्क सादूंक मेळचो, ही हें कॉलेज थापणूक करपाफाटली मुखेल मोख आसली. हे कॉलेजीचो मुखेली डॉ. गिलक्रिस्ट (१७५९-१८४१), हाणें उर्दूंत जायते ग्रंथ रचले. तातूंत ‘अंग्रेजी हिंदूस्थानी लुगत’ (१७९८) हो दोन भागांतलो शब्दकोश आनी ‘हिंदूस्थानी ग्रामर’ (१७९६) हे म्हत्वाचे आसात. गिलक्रिस्ट हाच्या फाटबळाक लागून जायते उर्दू साहित्यीक मुखार आयले. ताणें जायत्या फार्सी ग्रंथांचो उर्दूंत अणकार करून घेतलो. तातूंत मीर अम्मन हाचें खंडकाव्य ‘बागोबहार’(१८०२) आनी शेर अली अफसोस हाचो इतिहासग्रंथ ‘आराइशे महाफिल’ (१८०२) आनी शेर अली अफसोस हाचो इतिहासग्रंथ ‘आराइशे महफिल’ (१८०५) हे म्हत्वाचे आसात.
सर सय्यद अहमंद (१८१७-१८१९) हाका ह्या काळांत ‘आसारूस्-सनादीद’ (१८४७) ह्या ग्रंथाक लागून व्हड कीर्त मेळ्ळी. तातूंत दिल्लींतल्या पोरन्या आनी इतिहासीक म्हत्वाच्या वास्तूंचें विंगडविंगड तरांनी अप्रूप चित्रण केलां. सन १८६४ त ह्या ग्रंथाचो फ्रेंच भाशेंत अणकार जालो. ताच्या आर्विल्ल्या विचारसरणीचे प्रेरणेक लागून जायत्या साहित्यिकांनी सोप्या आनी साध्या उर्दूंत ग्रंथ रचून समाजाभितर जागृताय निर्मुपाचो यत्न केलो. अकबर हुसेन अकबर (१८४६-१९२१) हो कवी पुराणमतवादी आसलो. ताचें बरप विनोदी, तीख तशेंच
