उपरोधान भरिल्लें आसलें. त्या काळांतलो तो एक नामनेचो कवी आसलो.
मुहंमद हुसेन आझाद (१८३०-१९१०) हाका इतिहासकार आनी टिकाकार म्हूण वळखतात. ताचो ‘आबे हयात’ (१८९१) हो ग्रंथ अभिजात मानतात. अल्ताफ हूसेन हाली (१८३७-१९१४) हो कवी आनी गध्यलेखक आसलो. तो ख-या अर्थान वास्तववादी आनी समाजसुधारक कवी आसलो. ताणें तत्कालीन बायलांच्या दुख्खाचेर आपल्या दोन काव्यग्रंथांवरवीं उजवाड घाला. उर्दूंतलो आध्य टिकाकार म्हूणय ताका वळखतात. ‘मुकद्दमए-शेर ओ शायरी’ आनी ‘हयाते जावेद’ हे ताचे दोन ग्रंथ उर्दू गध्यांतले म्हत्वाचे पांवडे म्हूण मानतात.
नजीर अहमद हाणें (१८३६-१९१२) खास करून कथा, कादंबरी आनी चुटके रचले. ताचें चडशें बरप, बोध दिवपी आसा. ‘इनुलवक’ ‘मीरातुलउरूस’ ‘तौबतुन्नुसूह’ हे ताचे गाजिल्ले ग्रंथ आसात. शिब्ली नोमानी (१८५७-१९१४) हाणें इंग्लीश गध्याचे धर्तेचेर उर्दू गध्याची उदरगत सादली. ताणें इस्लामाचो इतिहास, तत्वगिन्यान व्हड व्यक्तींचीं चरित्रां हांचेर खास बरप केलां. सीरतुन्नबी (मुहंमद पैगंबराचें चरित्र) ताणें स खंडांत रचला. ह्या सगळ्या साहित्यिकांचेर सर सय्यद हाचो प्रभाव पडला.
पंडित रतननाथ सरशार (१८४६-१९०३)हाणें उर्दू कादंबरी लेखनाची बुन्याद घाली. ताच्या लेखनाचेर लखनौच्या तत्कालीन समाजजीणेची सया पडिल्ली दिसता. अब्दुल हलीम ‘शरर’ (१८६०-१९२३) हाणें इस्लाम धर्मांतल्यो व्याक्ती आनी घडणुकांचेर कादंबरी रचल्यो.
मिर्झा मुहंमद ‘रूसवा’ ह्या कादंबरिकाराची ‘उमरावजान अदा’ (१८९९) ही कादंबरी कांय टिकाकार उर्दूंतली सगळ्यांत बरी कादंबरी म्हूण मानतात.
प्रेमचंदाक नव्या विचाराच्या आर्विल्ल्या साहित्याचो युगप्रवर्तक लेखक म्हूण वळखतात. ताच्या साहित्यांत गांवगिरे जीणेचें वास्तवपूर्ण चित्रण नदरेंत भरता. ‘गोदान’ , ‘चौगाने हस्ती’ , ‘बाजार हुस्न’ (कादंबरी) , ‘प्रेम पच्चिसी’ , ‘प्रेम बत्तिसी’ (कथांझेलो) ह्यो ताच्यो गाजिल्ल्यो साहित्यकृती जावन आसात.
सर मुहंमद इक्बाल (१८७३-१९३८) हो कवी म्हूण, खास करून ‘सारे जहॉं से अच्छा हिंदोसता हमारा’ हे कवितेक लागून खूब गाजलो. पंडित ब्रिजनारायण ‘चकबस्त’ (१८८२-१९२३), ‘जोश’ मलीहाबादी (१८९८-?) , हसरत मोहानी (१८७५-१९५१), ‘जिगर’ मुरादाबादी हे काव्याच्या मळार गाजल्यात.
‘तरक्की पसंद’ (पुरोगामी) नांवाची एक साहित्यीक चळवळ १९३४ त वयर सरली. किशनचंदर (कृश्णचंद्र), असरारूल हक ‘मजाज’ , जान निसार ‘अख्तर’ , फैज अहमद ‘फैज’ , उपेंद्रनाथ अश्क, ‘जजबी’ सादत हसन मंटो, सज्जाद ‘जहीर’ , ख्वाजा अहमद अब्बास, राजेंदर सिंग बेदी हे चळवळींतले कांय नामनेचे साहित्यीक जावन आसात. १९४१-४२ च्या सुमाराक हे परंपरेंतल्या साहित्यिकांनी अश्लील आनी सनसनाटी कथा रचून युरोपियनांचें अनुकरण केलें.
१९४७ त भारताचे सुटके उपरांत ज्यो जातीय दंगली वा वायट घडणुको घडल्यो, ताचें पडबिंब त्या काळांतल्या साहित्याचेर पडिल्लें आसा.
स्वातंत्र्याउपरांतच्या काळांतलें उर्दू साहित्य: नवी विचारप्रणाली आनी नवो आश्य हाचो सांगात घेवन उर्दू साहित्य ह् काळामजगतीं व्हड उंचायेर पाविल्लें दिसता. काय, कथा-कादंबरी, नाटक. एकांकिका, विनोद, साहित्यसमीक्षा आनी वैचारिक लेखन खास करून ह्या काळांत मुखार आयलें.
उर्दू कायाचेर ने नवे प्रयोग, मुक्तछंदाचो आनी प्रतिमांचो वापर, प्रतीकवाद, मुषावाद (ऑब्सर्डिझम) आनी हेरांचो प्रभाव पडला. भारतांतल्या उर्दू नवकवींभितर बाकर मेहदी हाचे ‘शहरे आरजू’ आनी ‘काले कागज की नज्मे’ हे कवितांझेले उल्लेखनीय आसात. बलराज कोमल हाचो ‘मेरी नज्मे’ आनी ‘दिल का रिश्ता’ तशेंच नागरी लिपयेंतलो ‘नारियल के पेड’ हे संग्रह गाजल्यात. ‘राही’ मासुम रजा हाचे ‘रक्से-मय’ ,’अठरासो सत्तावन’ आनी ‘अजनबी शहर अजनबी रास्ते’ हे काव्यझेले गाजल्यात. शाज तमकनत हाणें थोड्या काळांत मोटें नांव मेळ्यलां. पाकिस्तानी नवकवींत वजीर आगा (शाम और साये), अहमद फराज (दर्द-आशोब), जहूर नजर (रेजा-रेजा) , ‘साकी’ फारूकी (प्यास का सहारा), मुनीर नयाजी (जंगलमें धनुक) हाचो वांटो म्हत्वाचो आसा.
कुर्रतुलएन हैदर हाच्या कथा-कादंबरीचेर अस्तंतेचें साहित्य आनी भारतीय कला-संस्कृतायेची सया पडिल्ली दिसता. ‘सितारोंसे आगे’ , ‘शीशे का घर’, ‘पतझड की आवाज’ (कथांझेले) ‘सफिनए-गमे-दिल’, ‘आग का दर्या’ (कादंबरी) नामना जोडून आसा. धरती का काल हो कथांझेलो आनी एक बूंद लहू की आनी कछुआ ह्यो ताच्यो कादंब-यो परिणामकारकतेच्या नदरेंतल्यान गांवगिरे जिणेचें दर्शन घडयलां. पाकिस्तानांत हाजिरा मसरूर आनी खदीजा मस्तूर ह्या दोन भयणीचें साहित्य कूब गाजलां. तांणी कथा, कादंबरी आनी नाटकां रचल्यांत. कासिम महमूद हाचो ‘कासिम की मेंहदी’ , सादिक हुसेन हाचो ‘फुलों का महल’, अब्दुल्लाह हुसेनन हाचो ‘उदास नस्ले’, काजी अब्दुल सतार हाचो ‘दाराशिकोह’ जीलानी बानाचो ‘ऐवाने गजल’ हे कथांझेले उल्लेखनीय आसात. उर्दू नाटककारांमदीं मुहंमद हसन, असगर बट, जावेद इक्बाल, कासिम बेग, अनवर इनायत् उल्लाह, रेवतीशरनशर्मा हे म्हत्वाचे आसात. विनोदी गध्य रचप्यांमदीं ए. एस. बुखारी, ‘पतरस’ सज्जाद हैदर, काकोरवी फुकरत, मुश्ताक युसूफी, अहमद जमाल पाशा, शौकत थानवी, भारतचंद खन्ना तर विनोदी पध्य रचप्यांमदीं जमीर जाफरी, मुहंमद जाफरी, राजानक्की, वाही, दिलावर फिगार हे लेखल म्हत्वाचे आसात.
अस्तंतेच्या विचारांक लागून उर्दू साहित्य-समीक्षा प्रभावित जाल्या. डॉ. खलीलुर्रहमान, बाकर मेहदी, उसलूब अहमद अन्सारी श्रीराम शर्मा, काजी अब्दुल गफ्फार, हसन असकरी, कदीरजमॉं, आलम खुंदमीरी हांणी समीक्षेच्या मळार म्हत्वाचो वावर केला. डॉ. करम रईस, डॉ. खलीम अंजुम आनी डॉ. गोपीचंद नारंग हांचे संशोधनपूर्ण ग्रंथ म्हत्वाचे अशें मानतात. पाकतस्तानी समीक्षकांमदीं डॉ. वजीर आगा हाचो वावर म्हत्वाचो आसा. जमील जालबी, मुजफ्फर अली सय्यद हांणीय उल्लेख करपासारकी समीक्षापर बरपावळ केल्या. पुरस्कार: भारतांतलो साहित्याखातीर आशिल्लो सगळ्यांत व्हडलो पुरस्कार १९६९ वर्सा फिराख गोरखपुरी (जल्म:१८९६) हाच्या ‘गुल-ए-नग्मा’ ह्या काव्यझेल्याक फावो जालो. साहित्य अकादेमीचे वर्सुकी पुरस्कार जोडपी हेर साहित्यीक अशे.
१९५५: जाफर हुसेन खान, १९५६: एस्. आबिद हुसेन, १९५७: के. ए. फरूखी, १९४८: जिगर मोरादाबादी (अली सिकंदर),१९५९: सय्यद मसूद हसन रिजवी, १९६०: फिराख गोरखपूरी (रघूपति सहाय), १९६१:इम्तीयाज अली ‘अर्शी’, १९६२: अक्तर उल इमाम, १९६३: के. जी. सादेन, १९६४: आनंद नारायण मुल्ला, १९६५: राजिन्दर सिंग बेदी, १९६७: कुर्रतुलेन हैदर, १९६९ :मखदूम मोहियोद्दीन, १९७०: आयातुल्ला अन्सारी, १९७१ :रशिद अहमद सिद्दिकी, १९७४: अली अहमद सुरूर १९७५: कैफी आजमी, १९७६: जॉं निसार अख्तर, १९७८ :युसूफ हुसेन खान,१९७९: गुलाम ख्बानी ताबॅं, १९८० :ए. ए. अन्सारी, १९८ :ग्यान चंद जैन, १९७३: मलीक राम, १९८४: मसूद हुसेन खान, १९८५ :बलराज कोमल, १९८६: शमसूर रहमान फरूखी, १९८७ :शहरयार, १९८८: शेख मोहम्मद अब्दूला (मरणाउपरांत),
