एकनाथ, संत-एकनाथी भागवत अश्यो पांच अवस्था आसात. कामधेनुतंत्रांत एकाराचें वर्णन अशें केलां: एकांर परमं दिव्यं ब्रह्मविष्षुशिवात्मकम्। रव्जिनीकुसुमप्रख्यं पव्चदेवमयं सदा।।
अर्थ: एकार हो परम दिव्य आसून तो ब्रह्मविष्षुशिवात्मक आनी पंचदेवमय आसा. ताचो वर्ण निळीच्या फुलासारको आसा. मातृकान्यासांत एकाराची सुवात ओंठ ही मानल्या. – कों. वि. सं. मं. एकनाथ, संत
(जल्म: १५३३;मरण: १५९९).
एक नामनेचो संत कवी. जल्म महाराष्ट्र राज्यांतल्या पैठण वाठारांत जालो. बापायचें नांव सूर्यनारायण आनी आवयचें नांव रूक्मिणी. तो ल्हान आसतनाच आवयबापायक मरण आयलें, देखून ताच्या आज्यान ताका ल्हानाचो व्हड केलो. वयाच्या सव्या वर्सा मूंज जातकच ताणें त्या काळांतले पध्दतीप्रमाण संस्कृत भाशेचें आनी हेर शिछण घेतलें. पिरायेच्या बाराव्या वर्सा तो देवगिरी हांगा रावपी जनार्दनस्वामीचो शिष्य जालो. स वर्सा थंय रावन ताणें संस्कृत शास्त्रपुराणांचो आनी ज्ञानेश्वरी सारक्या आध्यात्मिक ग्रंथांचो अभ्यास केलो. फुडें गुरूकृपेन ताका परमेश्र्वरी साक्षात्कार जातकच ताणें सात वर्सा तीर्थयात्रा केली.
पिरायेच्या पंचवीसाव्या वर्सा जनार्दन स्वामीचे आज्ञेप्रमाण ताणें गृहस्थाश्रम आपणायलो. ताचे बायलेचें नांव गिरीजा. ताका हरिपंडित नांवाचो एक चलो आनी गोद आनी गंगा नांवाच्यो दोन चल्यो जाल्यो. एकनाथाच्या जिविताचेर कितल्योश्योच आख्यायिका आसात. तातूंतल्यो कांय अश्यो:अस्पृश्याच्या वाट चुकिल्ल्या भुरग्याक हाण्डीर घेवन म्हारवाड्यार पावोवप, श्राध्दाक ब्राह्मण येनात तें पळोवन शिजयल्लें अन्न अस्पृश्यांक दिवप, तानेल्ल्या गाढवाक गंगेचें उदक पाजप, हाच्यावेल्यान अव्दैत वेदान्ताचो व्यापक अर्थ ताच्या आंगांत खोलायेन आसा हें दिसून येता.
‘चुत:श्र्लोकी भागवत’ ही ताची पयली रचना. उपरांत ताणें ‘हस्तामलक’ , ‘शुकाष्टक’, ‘स्वात्मसुख’, ‘आनंदलहरी’, ‘चिरंजीवपद’ , ‘गीतासार’ , ‘आनंदानुभव’ , ‘रूक्मिणी स्वयंवर’, ‘एकनाथी भागत्रत’ , ‘भावार्थ रामायण’ हे ग्रंथ बरयले. ताणें रोसाळ शैलींत बरयल्ल्यो ‘तुळशीमाहात्म्य’ आनी ‘सीतामंदोदरीची एकात्मता’ ह्यो पुराणकथा; संवसारीक मनोवृत्तीचें दर्शन घडोवपी ‘हळदुली’ आनी ‘कृष्णदान’ हयो कृष्णकथा; कंजूस मनशाचें स्वभावचित्रण चितारपी ‘कदर्यु-आख्यान’ ; ध्रुव, प्रल्हाद, उपमन्यू आनी सुदामा हांच्यो लघुचरित्रकथा आनी ज्ञानेश्वर सारक्या संताच् संक्षिप्त जिवीतकथा ह्यो ताच्यो हेर रचना जावन आसात. तशेच खास करून श्रीकृष्णाचेर आदारून आशिल्ल्या गेय पदांची रचना ताणें केल्या. ताची ‘वारियाने कुंडल हाले’ , ‘असा कसा देवाचा देव बाई ठ्कडा’ आदी पदां अजून तोंडार घोळटात. ताणें १२५ विशयांचेर सुमार ३०० भारूडां रचल्यांत. एकनाथाची चडशी रचना साडेचार चरणी ओवी छंदांत आसा. गुरूभक्ती, पारमार्थिक अणभव आनी समाजीक स्थिती ह्या विशयांचेर ताणें अभंग रचल्यात. ताणें प्रपंच आनी परमार्थ, तशेंच संतत्व आनी समाजोध्दार हांचो आपले जिणेंत बरेतरेन मेळ सादतलो. तेराव्या शेंकड्यांत ज्ञानेश्वर-नामदेव ह्या संतांनी भौसाखातिर भक्तिमार्गाची थापणूक केल्ली. फुडल्या अडेचशें वर्सांत यवनांची सत्ता आयिल्लयान भक्तिमार्गाचो प्रभाव उणो जायत गेल्लो. तेन्ना एकनाथान भागवत पंथाचो पुनर्हल्म केलो. आपल्या भागवती बरपांत ताणें भक्तिपंथाची शास्त्रोक्त थापणूक केली. – कों. वि. सं. मं. एकनाथी भागवत
महाराष्ट्रांतलो एक व्हड म्हापुरूस संत एकनाथ (सुमार, १५३३-१५९९) हाणें भागवत पुराणाच्या एकादशस्कंधाचेर जी मराठी भाशेंत होवयेंत गुंथून टिका बरयली, तिका ‘एकनाथी भागवत’ म्हूण नामना मेळ्ळी. संत एकनाथाच्या साहित्यांतली ही एक सगळ्यांत व्हडली रचना आसा. ह्या ग्रंथाची रचणूक १५७० ते १५७३ ह्या काळांत जाली. ह्या ग्रंथांतल्या वट्ट होंवयांचो आंकडो सुमार १८,८०० आसून तातूंत पुराय अध्याय ३१ आसात. आपलो गुरू जनार्दन स्वामी आनी साक्षात् दत्तात्रयाच्या फाटबळाक लागून हो ग्रंथ आपूण बरोवंक पावलो, अशें एकनाथान म्हळां.
संत एकनाथान ह्या ग्रंथाचे पयले पांच अध्याय पैठणांत बरयले. एकनाथाच्या एका भक्तान हे अध्याय काशीक व्हेले. भागवत ग्रंथाचें हें प्राकृत रूप पळोवन काशीच्या कर्मठ आनी सनातनी ब्राह्मणांक संताप आयलो. तांणी तेसंबंदान जाप विचारपाखातीर संत एकनाथाक आपोवणें धाडलें. संत एकनाथ भिनासतना जाप दिवपाखातीर गेलोच, त्याच वांगडा ताणें ग्रंथाचे उरिल्ले २६ अध्याय बरयले आनी विव्दानामुखार दवरले. काशीच्या मणिकर्णिका घाटाचेर ताणें हो ग्रंथ बरोवन पुराय केला. जेन्ना काशीच्या पंडीतांक ग्रंथाचें म्हत्व पटलें तेन्ना तांणी व्हड मनान ह्या ग्रंथाची मिरवणूक काडली. संत एकनाथ हो वारकरी संप्रदायांतलो विठ्ठलाचो भक्त आसलो. वारकरी संप्रदाय म्हळ्यारच अभ्यास केलो. फक्त कवित्व बरोवचेपरस, भागवत धर्माच्यो परंपरा, स्वरप, खशेलेपण, हेत, उद्देश आनी साधना हाच्यासंबंदान पुराय नियाळ केला, ताका लागून ह्या ग्रंथाक धर्मग्रंथाचें रूप मेळ्ळां. भक्तीच्या योगान परमार्थ मेळोवपाचो सोंपो मार्ग प्रापंचिकामुखार दवरप, हो ह्या ग्रंथाचो मुखेल हेत आसलो. संत एकनाथ भागवत धर्माचें सार फुडल्या उतरांनी सांगता:
मनें करावें हरीचें ध्यान। श्रवणें करावें कीर्तिश्रवण।
जिव्हेनें करावें नामस्मरण। हरिकीर्तन अहर्निशीं।।
करीं करावें हरिपूजन। चरणीं देवालयगमन।
घ्राणीं तुलसी आमोदग्रहण। जिहीं हरिचरण पूजिले।।
वाढतेनि सदभावें जाण। चढतेनि प्रेम पूर्ण।
अखंड ज्यासी श्रीकृष्णभजन। त्यासी भवबंधन असेना।।
भागवत धर्माचिये स्थिती। बाळीं, भोळीं, भवाजच्ध तरती।
सुखोपायें ब्रह्मप्राप्ति। होय निश्चित सकाळिकां।।
संत एकनाथान ज्ञानेश्वराच्यो कितल्योश्योच कल्पना, दिश्टावे, विचार आनी विशय ताणें सोप्या उतरांनी सांगला. सामान्यांतलो सामान्य मनीस आपलो करपाची तांक ताच्या उतरांनी आसा.
संत एकनाथाच्या भागवत धर्माचो आपरोस असो आसा: कलियुगांत राजा लोकांनी अधर्म वाडीक लायलो. धर्म आनी नीत तांणी सगळ्यांनी सोडून दिली. प्रजा नागवली. हो अनर्थ भगवंताच्यान पळोवं नज जालो. म्हूण धर्माची राखण करपाक, ह्या यूगांत ताणें विठ्ठलाच्या रूपान जल्म घेतलो.
भगवंताच्या अवताराच्या योगान जजो धर्म तरतरून वयर आयलो, तो यज्ञिकांचो धर्म नासून ‘भागवतधर्म’ जावन आसा. भगवंतान आपल्या विंगडविंगड भक्तांक ह्या धर्माचो सोपे रितीन उपदेश केलो. ह्या धर्मांत संकश्टांत पडपाचो धोको ना. भोळो-बाबडो भक्त संकश्टांतल्यान तरताच, पूण तेचपरी ब्रह्मप्रापतीय मेळ्यता. भक्ती करपी भक्त सगळीं कर्मां अहेतूक करीत आसता. स्वधर्माचें आचरण करप, हें परमेश्वराचें शुध्द भजन जावन आसा. ह्या भजनान परमेश्वर प्रसन्न जाता. निश्काम कर्मयोगान समेस्तांभितर समानता आनी भगवदभाव जागरूक जातकच ऊंच-उणाक हो भेद उरना.
वयले वृत्तींत भक्त पुराय तरेन विरगळ्ळो म्हण्टकच ताका ‘जनी जनार्दना’ चो अणभव येता. हो प्रत्यय सगळ्या उपनिषदांचें सार जावन आसा. गिन्यान हें ह्या प्रत्ययापरस वेगळी गजाल न्हय. हे अवस्थेंत नामरूपातींत सतत्त्वाकडेन भक्त एकरूप जाता. गिन्यानी भक्त स्वताच्या उध्दारान संतुश्ट जायना. गरीब दुबळ्यांचो उध्दार केलेबगर तांचे काम
