ओरिसा:-भारतीय संघराज्यांतलें एक घटक राज्य. हें राज्य भारताचे उदेंतेक वसलां. ह्या राज्याचे ईशान्येक अस्तंत बंगाल, उत्तरेक बिहार, दक्षिणेक आंध्र प्रदेश, अस्तंतेक मध्य प्रदेश, उदेंतेक बंगालचो उपसागर आसा. अक्षांश आनी रेखांश: उत्तर १७° ४८’ ते २२° ३४’ उदेंत ८१° ४२’ ते ८७° २९’. राजधानी- भुवनेश्वर.
भूंयवर्णन: राज्याचे सैमीक नदरेन चार वाठार करूं येतात.
उत्तरेचें पठार: हातूंत मयूरभंज, केओंझार आनी सुंदरगढ हे जिल्हे, धेनकानाल जिल्ह्याचो पाल्लहरा म्हाल हे वाठार आस्पावतात. हो ऊंच-सकयल वाठार आसून ताका उत्तरेकडल्यान दक्षिणेवटेन देंवती आसा. अक्षांश आनी रेखांश: उत्तरेकडल्यान दक्षिणेवटेन देंवती आसा.
न्हंयचो वाठार: हातूंत बोलानगीर, संबळपूर आनी धेनकानाल हे जिल्ले आस्पावतात. ह्या वाठारांतली जमीन पिकाळ आसा. सपाट मळांनी अदीं-मदीं दोंगुल्ल्यो दिसतात. महानदी, ब्राह्मणी आनी वैतरणी ह्यो म्हत्वाच्यो न्हंयो ह्या वाठारांत आस्पावल्यात. उदका येरादारी चडशी ह्या वाठारांतल्यान जाता.
उदेंतेकडलो दोंगुल्ल्यांचो वाठार: हातूंत कोरापुट, कालाहंडी, बौध खोंडमाल्स आनी गंजाम हे जिल्हे आस्पावतात. हो वाठार दोंगर आनी रानांनी भरला.
न्हंयच्या गाळाचो वाठार: बलसोर, कटक आनी पुरी जिल्ल्यांचो कांय वाठार हातूंत आस्पावला. ही गाळाची जमीन पिकावळीक खूब बऱ्याक पडटा. अस्तंतेकडलो दोंगराळ वाठार आनी उदेंतेकडलो खारपट्टो हांचेमजगतीं न्हंयगाळाचो लांब पट्टो आसा.
न्हंयो: राज्यांतली सगळ्यांत व्हड न्हंय महानदी आसून ती राज्यांतल्या ८५३ किमी व्हांवता तिचेर हिराकूड हें धरण आसा. ब्राह्मणी आनी वैतरणी ह्यो हेर म्हत्वाच्यो न्हंयो आसून त्यो बंगालच्या उपसागराक मेळटात. राज्याच्या उत्तर वाठारांत सालंदी, बुराबलंग आनी सुवर्णरेखा तर दक्षिण वाठारांत ऋषिकूल्या, वंशधारा, नागावली, इंद्रावती, कोलाब आनी मचकुंद ह्यो ल्हान न्हंयो आसात.
दोंगर: राज्यांत व्हडल्या दोंगुल्ल्यांच्यो रांगो आसात. मलयगिरी, मानकर्णाच , मेघसानी हे कांय म्हत्वाचे दोंगर आसात. तांची उंचाय १,१०० ते १,२०० मी. भितर आसा. हेर दोंगरांमदीं देवमाली (१६७० मी.) तुरिया कोंडा (१५९८ मी.) , महेन्द्रगिरी (१५०० मी.) हांचो आस्पाव जाता.
दर्या: राज्याक ४८२ किमी. लांबायेची दर्यादेग मेळ्ळ्या.
हवामान: ओरिसा राज्य उश्ण कटीबंधांत येता. हांगाचें सादारण हवामान उश्ण आसता. गिमांत उदेंतेकडल्यो दोंगुल्ल्यो आनी उत्तरेकडलें पठार हांचे उंचायेवेले जागे सोडून सादारण तापमान ३८° से. आसता. शिंयां दिसांनी तापमान २२.८° से. १५° से मेरेन आसता. वर्साक सरासरी १४८ सेमी. पावस पडटा. अरबी दर्या आनी बंगालचो उपसागर ह्या दोनूय कडचें वारें राज्यांत एकठांय येता. दर्या देगेर जायते खेपो वादळां जावन लुकसाण जाता.
वनस्पत आनी मोनजात: राज्यांतलें रान, राज्याचे वट्ट जमनीच्या ४२.७२% आसा. अस्तंतेकडल्या वाठारांत रान चड आसा. शाल, सायल, शिसवी, पिआसाल, कुरूम, चांफो, गंभर, कोंडे राज्यांत व्हड प्रमाणांत जातात. तेंदूचीं पानां विडयो करपाक वापरतात. वखदी वनस्पत खूब प्रमाणांत जातात. तेंदूचीं पानां विडयो करपाक वापरतात. वखदी वनस्पत खूब प्रमाणांत जाता. सर्पगधा सारकी वनस्पत हांगा मेळटा.
मोनजात: राज्यांत वाग, हत्ती, चित्ते, रानरेडे दिश्टी पडटात. ब्राह्मणी न्हंयेंत मानगीं तर चिल्का तळ्यांत उदकांत रावपी बदकां आनी हेर सवणीं नदरेन येतात.
इतिहास: आध्य पुराणकाळासावन ह्या राज्याक कलींग आनी उत्कल ह्या दोन नांवानी वळखताले. सुध्यम्नपत उत्कल हाणें ह्या राज्याची थापणूक केल्ली म्हूण राज्याक उत्कल म्हणूंक लागले. सुवर्णरेखा न्हंय सावन ऋशीकलमेरेन आनी मेकल राज्यासावन कापशेमेरेन ह्या राज्याच्यो शिमो आसल्यो. वयलें थळ आंध्राचे उत्तरेक, आर्यावर्ताचे उदेंतेक येता.
इ.स.प चवथ्या शतमानांत, कलिंग राज्यांतल्या जैन धर्मीय राजांक मगधाच्या नंदांनी हारयलो. उपरांत चंद्रगुप्त मौर्यान नंदाक हारयलो आनी कलिंग स्वतंत्र केलो. फुडें चंद्रगुप्ताचो नातू अशोक हाणें व्हड झूज करून कलिंग देश जिखलो. त्या झुजांत जाल्ल्या भिरांकूळ मनीसहानीक लागून तो अहिंसावादी जावन बौध्द धर्माचो उपासक जालो. अशोका उपरांत कलिंग परत स्वतंत्र जालो. इ.स.प. दुस-या शतमानांत चेदी वंशाचो तिसरो खाखेल हो राजा जालो. ताणें कन्याकुमारी सावन गंगेमेरेन आनी अस्तंतेक महाराष्ट्रमेरेन जैत मेळयलें. भुवनेश्वरलागीं हाथीगुफेंत ताचे राजवटीविशीं बरयल्लें वाचूंक मेळटा. ताची राजवट चड काळ उरली ना. हाचे उपरांत ओरिसाचो इतिहास स्पश्ट मेळना.
इसवी सनाच्या पयल्या दोन शतमानांत उत्कल प्रदेशाचे दर्यादेगेक बंदरां आशिल्लीं, तशेंच ह्या वाठारांकडेन विंगडविंगड मळांवेल्या बुदवंतांचो संपर्क आयलो, हें काय पुराव्यांवेल्यान स्पश्ट जाता. चवथ्या शतमानांत सम्राट समुद्रगुप्तान दक्षिण दिग्विजयाचे वाटेर आसतना उत्कलच्या पांच राजांक हरयल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. सातव्या शतमानांत कलिंग देश हर्षवर्धनाच्या साम्राज्यांत आयलो. तेन्ना थंय महायान बौध्दमताच्या प्रचाराचो यत्न जालो. ताचे राजवटींत इ.स. ६३८ वर्सा ह्युएनत्संग हो चिनी भोंवडेकार कलिंगांत पावलो. सातव्या शतमानांत ओरिसांत सोमवंशीय महाभावगुप्त जनमेजयान (६८०-७१२) आपले राजवटींत नव्या राज्याची थापणूक केली. ताणें राज्याची शीम कटक मेरेन व्हेली. ताच्या फाटल्यान महाशिवगुप्त आनी ययाती अशे दोन राजा गादयेर बसले. तातूंत ययाती राजान केसरी कुळाची राजवट सुरू केली. कलिंग, कंगोड, कोसल आनी उत्कल हीं राज्यां एकठांय करुन खाखेल साम्राज्य परंपरा परत हाडली. ती तो वैदिक धर्माचो पुरस्कार करतालो. ताणें कान्यकुब्जसावन १०,००० ब्राह्मणांक हाडून ओरिसांत तांची वसणूक केली, अशें म्हण्टात. पुरी हांगासल्लें जगन्न्थाचें देवूळ ताणेंच बांदले. ताचो पूत उध्योतकेसरी-दुसरो महाभावगुप्त, हो बरो राज्यकर्ते तशेंच धर्माभिमानी आसलो. ताचो राजवटींत भुवनेश्वर हांगा जायतीं देवळां बांदली. इकराव्या शतमानांत गंग वंशाचो राजा तिसरो वज्रहस्त हाणें त्रिकलिंगाधिपती ही पदवी घेवन कलिंगाचेर ३० वर्सां राज्य केलें. इकराव्या शतमानांत अनंतवर्मन चोडगंग हांणें पुरीच्या जगन्नाथ देवळाचो मंडप आनी कळस बांदलो अशें म्हण्टात. गंगा राजे वैश्णव मताचे आसले. तातूंतलो पयलो अनंगभीम, दुसरो राजराज, दुसरो अनंगभीम आमी कोणार्क हांगासल्लें नामनेचें सूर्यमंदिर बांदपी पयलो नरसिंहदेव हाणें खूब कीर्त जोडली.
१३५२ त बंगालच्या सुलतानांनी ओरिसाचेर घुरी घाली. तीन वर्सांनी दक्षिणेच्या बळीश्ट विजयनगरच्या सेनापतीन गंगाराज भानुदेवाक हरयलो. १३६१ वर्सा फिरोजशहा तुघलकान घरी घाली. तीन वर्सांनी दक्षिणेच्या बळीश्ट विजयनरच्या सेनापतीन गंगाराज भानुदेवाक हरयलो. १३६१ वर्सा फिरोजशहा तुघलकान घुरी घाली. जायत्या देवळांचो विध्वंस केलो. १४३१ त गंगवंशीयांफाटल्यान सूर्यवंशीय कपिलेंद्रदेवान सत्ता हातासली आनी गजपतीची राजवट सुरु जाली. ताणें सुर्वेक ओरिसांतलीं भितल्लीं झगडीं सोंपयलीं. बंगालच्या सुलतानाचेर जैत मेळयलें. बहामनी सैन्याक हरोवपाक येस जोडलें.
विजयनगर हाचो बरोच वाठार ताणें जिखलो. १५६८ त बंगालचो सुलतान सुलेमानखान हाचो सेनापती काला पहाड हाणें ओरिसाचो निमणो राजा मुकुंददेव हाचेर जैत मेळयलें. १५९२ वर्सा अकबराचो सेनापती मानासिंग हाणें हो वाठार जिखलो आनी मोगल साम्राज्याक जोडलो. औरंगजेबाच्या मरणाउपरांत बंगालचे नबाब ओरिसाचेर राज्य चलोवंक लागले. १७५१ त ब्रिटिशांनी हो वाठार जिखलो. १८२८ वर्सा कटक, बलसोर आनी पुरी हे जिल्ले एकठावन आनी तातूंत संस्थानां जोडून, ओरिसाक बिहार राज्याचो उपप्रांत केलो. १९०५ वर्सा संबळपूर जिल्हो ओरिसांत हाडलो. १९३६ वर्सा ओरिसा वेगळो प्रांत जालो. ओरिसा हो प्रांत वेगळो जावचो, म्हूण देशभक्त मधुसुदन दास हाणें उत्कल युनियन कॉन्फरन्सची चळवळ सुरू केली. ही चळवळ १९०३ वर्सा सावन चलताली. महात्मा गांधीचे असहकार चळवळींत, ओरिया कॉंग्रेसीन व्हड
