कन्नड सहित्य
क्रंतीकवी: कन्नड काव्यांत नवो प्रवाह निर्मूपाचें श्रेय हरिहराक (इ.स.सुमार ११३५) वता. हाणें रगळे छंदांत, शेंकड्यांनी काव्यां रचली।. ‘बसवराज देव रगळे’ आनी ‘नंबिय्ण्णन रगळे’ हीं दोनखंडकाव्यां, चंपूशैलींतलें काव्य ‘गिरिजाकल्याण’ आनि कांय शतककाव्यां ताचे सहित्य रचनेंत आस्पावतात. राघवां (इ.स. सुमार १२२५) हाणें षट्पदी छंदात काव्यरचना केली. ताचे ‘हरिश्र्वंद्र काव्य’ , ‘वीरेश चरिते’, ‘सिध्दराम चरित्र’, ‘सोमनाथ चरिते’ हे ग्रंथ सांपडटात. ह्या कालखंडांतल्या हेर कवींमदीं केरेय पध्यरस (इ.स. सुमार १२००), पाल्कुरिके सोमनाथ (इ.स. सुमार १२००), सोमराज (इ.स. सुमार १२२५), कुमार पध्यरस, भिमकवी (इ.स. सुमार १४००), पध्यरस (इ.स. सुमार १४००) हांचो आस्पाव जाता. पाल्कुरिके सोमनाथ हाणें रगळेगळु, वचनगळु आनी शीलसंपादने ह्यो कन्नड रचना रचल्यो. ताच्या तेलुगु ‘बसवपुराण’ ग्रंथांचो अणकार भीमकवीन केलो.
मार्गकवी: ह्या वर्गांतल्या कवींनी पंपची चंपूशैली आपणायली. नेमिचंद्र (सुमार १२००) हाच्या ‘लीलावति’ प्रबंधांत भारतीय परंपरेंरली मोग-काणी आनी शृंगार आयलां. ‘नेमिनाथ पुराणांत’ जैन पध्दतीच्या तीर्थकांचें चरित्र आयलां. अन्नळान ‘चंद्रप्रभुपुराण’, आचण्णान ‘वर्धमानपुराण’, बंधुवर्म्यान ‘हरिवंशाभ्युदु’ हीं काव्यांत लागून जन्न हाका कन्नड साहित्यांत मानाची सुवात आसा.
कमलभव हाणें शांतीनाथाथाचें चरित्र शांतश्वपुराणांत सांगलां. मल्लिकार्जुनान सूक्तिसुधार्णव’ ह्या संकलनांत कन्नड साहित्यांतल्या सोबीत पअध्यविशयाचें वर्गीकरण केलां. हे सगळे कवी जैन आसले. रूद्रभट्ट (इ.स. सुमार १२००), देवकवि (इ.स. सुमार १२२५), चौडरस (इ.स. सुमार १३००) हे ह्या कालखंडांतले नामनेचे ब्राह्मण कवी जावन आसात. रूद्रभट्टान भक्तींतल्यान गिन्यान जोडपाची नदर दवरली. ताणें सगळ्यांत पयलीं विष्णुपुराणांतल्या कृष्णकथांचेर ‘जगन्नाथ विजय’ हें चंपूकाव्य रचलें. देवकवीन ‘कुसुमावळी’ नावांच्या चंपूकाव्यांत एक काल्पनिक कथा सांगल्या. दंडिच्या ‘दशकुमार चरिताचो’ चौडरसान ‘अभिनव दशकुमारचरिते’ महूण अणकार केला.
बसकाळांत कांय शास्त्रग्रंथांचीय रचना जाली. तातूंत कविकाम (इ.स. सुमार १२००) हाचो ‘शृंगार रत्नाकर’, केशिराज हाचो ‘शब्दमणिदर्पण’, माघणछंदी हांचो ‘शास्रसांर समुच्चय’ , पयलो मंगराज हाचो ‘खगेंद्रमणि दर्पण’ , अभिनवचंद्राचो ‘अश्वशास्त्र’ , कविमल्लाचो ‘मन्मथविजय’ हांचो आस्पाव जाता.
कुमार व्यास काळ (१४०० ते १९००): राजकी नदरेन आनी साहित्याचे नदरेन कर्नाटकाच्या तिहांसांत हो पांचशीं वर्सांचो कालखंड म्हत्वाचो र्रला. विजयनगर राजवटीच्या अस्ता उपरांत म्हैसूर राजाच्या काळांत तांच्या आस-याखाला एएक व्हड काळमेरेन कन्नड साहितयाची पोसवण बरे तरेन जाली. ‘षटपदी’ हें ह्या काळांतल्या सुवात मेळ्ळी. ह्या काळांतलें साहितय ब्राह्मण साहित्य , दास साहत्य, म्हैसूर राजवटींतलें कन्नड साहोत्य , जैन साहित, वीरशैव साहित्य,शस्त्र साहित्य, जानपद साहित्य, तशेंच ‘यक्षगान’ ह्या प्रकारांत मोडटा.
ब्राह्मण साहित्य: कुमारव्यास (इ.स. सुममार १४००) ह्या काळआंतललो व्हड तपस्वी साहित्यिक. ताणें ८५०० भामिनी षदपदीच्या रचनांवरवीं पयल्या धा पर्वांचें ‘कन्नड भारत’ वा ‘गुदुगिन भारत’ रचलें. ताची भाशाशैली अप्रुप आसली. टिकाकारांनी लेगीत ताचो ‘रूपकसम्राट’ म्हूण भोवमान केलो. लक्ष्मीश हाचीं (इ.स. सुमार १५५०) कैष्णचरितामृत, गोपकवीले,चित्रभारत, नंदिमाहात्मय हीं काव्यां, तशेंच नगरस हाचो (इ.स. सुमार १६७५) अनुभवामृत ह्यो काळांतल्यो म्हत्वाच्यो साहित्यकृती जावन आसात. तिरूमलभट्ट, सोमनाथकवी, नरहरि,वेणककवि, बब्बूरू रंग, कोनय्य, हेळवनकट्टेगिरियम्म, तिम्मामात्य, चिदानंदावधूत, वेंकामत्या ह्या साहित्यिकांनी हो काळखांड गाजयलो. मुद्दण (१९००) हो ह्या काळांतलो निमणो कवी. ‘ अदभुतरामायन’ , ‘रामपट्टाभिषेक’ आनी ‘रामाश्वेमेघ’ हयो काव्यरचना आसात. ताका पोरन्या आनी नव्या साहित्याच्या संधीकाळाचो प्रतिनिधी मानतात.
दास साहित्य: दास साहित्याची बुन्याद बसवकाळांत पडली पूण ताची उदरगत कुमारव्यास काळांत जाली. व्दैत मताचो प्रसार कराक हरिदास कवींनी आनी व्दैय मताच्या अनुयायांनी जें साहित्य रचलें ताका ‘दास साहित’ वा ‘भक्ति वाड्.मय’ म्हूण वळखतात. श्रीपादराय, व्यासतीर्थ, त्यागराज. वादिराज, राघवेद्रतीर्घ, प्रसननवेंकडदास, विजयदास, जगन्नाथदास आनी हेर हरिदासांनी दास साहित्यांत मोलाची भर घाल्या. पुरंदारदास (१४८०-१५६४), कनकदास (१५०९-१६०७) हे ह्या काळखंडातले म्हत्वाचे हरिदास जावन आसात. पुरंदरदासान हजारांनी किर्तनां रचल्यांत. तांतूत नाममहिमा, गुरू माहात्य, कृष्णलीलावर्णन, हरिणक्यिसार, रामधान्यचरित्रे, नळचरित्रे, मोहनतरंगिणी आनी हेर काव्यां रचलयांत.
म्हैसूर राजवटींतलें कन्नड साहित्य: सतराव्या शतमानासावन विसाव्या शतमानामेरेन ह्या कालखंडाचो काळ आसा. तिरूमलार्याचे ‘वर्णवृत्तांत’ हें काव्य, चामराज औडेयाचे ‘चामराजोक्तिविलास’ आनी ‘मणिप्रकाश’ हे दोन गध्यग्रंथ, गोविंदवैध्याचें ‘कंठीखनरसराजविजय’ हें चरित्रात्मक काव्य, ह्यो कांय म्हत्वाच्यो साहित्यकृती आसात. चिक्कदेवराजान चिक्कदेवराज बिन्नप, गीतगोपाल, भारत, भागवत, शेषअर्म हीं काव्यां रचलीं अशी म्हणणी आसा. ताच्या आलाशियाक तिरूमलार्य, सिंगरार्य, चिक्कुपाध्याय, शृंगारम्म, होन्नम्म, वेणुगोपालवर प्रसोद, तिम्मकवी, मल्लिकार्जुन कवी, चिदानंद कवी मल्लरस आनी हेर कवी आसले. हातूंतल्या सिंगरार्य हाणें हर्षाच्या ‘रत्नावली’ चो ‘मित्रविंदा गोविंद’ नांवान कन्नड भाशेंत अणकार करून पयलें कन्नड नाटक रचलें. मुम्मडी कृष्णराजाच्या काळांत जायत्या संस्कृत नाटकांचे कन्नडांत अणकार जाले. ताच्या आलाशि-याक केंपुनारायण आनी अळिय लिंगराज आनी हेर साहित्यिक आसले. बसप्पशास्त्री हो म्हान नाटककार चामराजाच्या चामराजाच्या काळांत जावन गेलो.
जैन साहित्य: ह्या काळांतल्या जैन कवींनी परिस्थितीप्रमाण नव्या विशयाचेर बरोवन ‘अच्चगन्नड’ (शुध्दकन्नड) छंदांत तांची वर्णनां केल्यांत. भास्कराचें ‘जीवधरचरिते’, कल्याण कीतांचें ‘ज्ञानचंद्रभ्युदय’, विजयण्णाचें ‘व्दादशानुप्रेक्षे’ हीं आनी हेर काव्यां, तेरकणाबी बोम्मरसाच्यो सनत्कुमार चरिते आनी जीवधरसांगत्य ह्यो कृती, तिसरो मंगरस हाचीं ‘जयनृपकाब्य’ आनी ‘नेमिजिनेश संगति’ ह्यो रचना म्हत्वाच्यो आसात. रत्नाकरवर्णी ह्या म्हान कवीन ‘भरतेशवैभव’ हें महाकाव्य आनी ‘अपराजितेश्वरशतक’, ‘त्रिलोकशतक’ आनी ‘रत्नाकराधीश्वर शतक’ ह्यो रचना रचल्यो. ताची भास सोपी आनी सरळ आसा.
वीरशैव साहित्य: वचन साहित्याची रचना आनी संकलन, त्यावेल्यो टिका-टिपणी, पंथीय तत्त्वांचें प्रतिपादन, पुराणरचना, आध्याम्तिक पदरचना आनी हेर साहित्यप्रकार वीरशैवांनी ह्या काळांत हाताळ्ळे. ह्या काळांतल्या मुखेल वचनाकारांमदी तोंटद सिध्देश्वर स्वतंत्र्य सिध्दलिंगेश्वर, गुम्मळापुरद सिध्दलिंगेश्वर, घनलिंग,षण्मुखस्वामी हांचो आस्पाव जाता. नामनेच्या पुराणकार कवीमदीं चामरस, बोम्मरस, नीलकंठाचार्य, चतुर्मुख बोम्मरस, सिंगिराज, गुब्बिय मल्लिणार्य, चेरमांक, वीरभद्रकवी, गुरूलिंगाविभू, किक्केरिराध्य नंजुंड, विरक्त तोंटदार्य, शांतेश, अद्दश्य कवी, विरूपाक्ष पंडित, सिध्दनंजेश हे मुखेल आसात. चंद्रकवी, सुरंगकवी, प्रभुग, वीरभद्रराज, सदाशिव योगी, षडक्षर देव आनी हेरांनी चुपूकाव्यां रचलीं. हातूंतल्या षडक्षर देसाक सगळ्यांत व्हड मानतात. ताणें राजशेखर विलास, शबरशं,र विलास, वृषभेंदुजय हीं तीन चंपूकाव्यां रचलीं.
