कांसार ताच्या तोंडांत दांत आसनात पूण जबड्याच्यो कडो धारदार आसतात. कात खरखरीत आसून फकत पांयार आनी शेपडेचेर खवळां आसतात. उदकांतलो कांसव पाणवनस्पती, शिंपयो, नुस्तीं,किडे खाता. भूचर कांसव शाकाहारी आसता, अशें म्हण्टात. पूण तो लेगीत बारीकसारीक प्राणी आनी जीवजंतू खाता. तोंडांतल्या धारदार जबड्याचो उपेग अन्नचे बारीक कुडके करपाखातीर जाता. कांसवाची श्र्वसनपध्दत सस्तन प्राण्यांच्या श्र्वसनपध्दतीसारकीत आसता. पाणकांसवाची श्र्वासनपध्दत मात मात्शी वेगळी आसता. दर्यातलो कांसव सोडल्यार हेर सगळे कांसव शिंयाळ्यांत शीतनिष्क्रियतेंत (hibernation) आनी उबाळांच्या दिसांनी ग्रीष्मनिष्क्रियतेंत वतात. जे सुवातींत थंडेची वा उण्णतेची बाधा जावंचीना अशा खोल जाग्यांनी ते लिपून बसतात. सगळ्यांत ल्हान कांसव ११ सेंमी. लांब जाल्यार व्हडलो कांसव (दर्यांतलो काळो कांसव) २ मी. लांबायेचो आसता. कांसवाचें वजन ८० किग्रॅ. मेरेन आसूं येता. कांसव सरासरी १०० वर्सांमेरेन जियेता. संवसारांत कांसवाच्यो विंगड विंगड अश्यो वट्ट ३४० जाती सांपडटात. कांसवाच्या प्रजोत्पादनाचो काळ अमुकूच असो आसना. भूंयचर कांसवांचो समागम जमनीचेर, जाल्यार पाणकांसाचो उदकांत जाता. नर मादीपरेस मात्सो ल्हान आसता. ताचें अधर वधर्म (ventral hernia) अवतल (concave) आशिल्ल्यान समागमाच्या वेळा तें मादीच्या फाटीचेर चप्प बसता. तांतयांचे निशेचन (fertilization) आंतरिक आसता. मादी आपल्या फाट्या पायांनी जमनींत वा रेवेंत एक फोणकूल खणून तातूंत तांतयां घालता आनी तीं माती, रेंव वा झाडपालो घालून धांपून दवरता. तांतयां वांटकुळीं वा लंबवर्तुळाकार आसून तांचे कवच निबर आसून कॅल्शियममय आसता. भूंयचर कांसव थोडीं तांतयां घालता, पूण दर्यांतलें कांसव ५०० मेरेन घालतात. सादारणपणान २-३ म्हयन्यांनी तांतयांतल्यान पिलां भायर पडटात. पूर्विल्ल्या काळासावन मनीस कांसवाचें मांस आनी तांतयां खायत आयला. आजून ती प्रथा चालू आसा. कांय कांसवाच्या कट्ट्यापसून वक्लाच्यो फ्रेमी आनी कांय सौदर्यप्रसाधनां करतात. कांसवाचे चरबेपसून यंत्रांक घालपाचें बरे प्रतीचें वंगण (lubricant) तयार करतात. पाळीव जनावर म्हण कांसव मत्स्यालयांत आनी पोरसांत दवरून पोसतात.शास्त्रज्ञ लोक संशोधनाच्या प्रयोगांखातीर कांसवाचो उपेग करतात. कॅल्शियम, जीवनसत्वां आनी जंबुपार किरणां (Ultraviolet rays) हांच्या अभावाक लागून कांसवाचें कट्टें दुबळें आनी खदोळ उदकाक लागून कांसवाचे दोळे दसतात आनी सुजतात. पूण ३% बॉरीक अम्ल उदकांत घालून धुल्यार ते बरे जातात. कांसव हो कांय रोगजंतूंचो रोगवाहक आशिल्ल्यान कांसवाक स्पर्श करतना जतनाय घेवंची पडटा. टेस्ट्यूडिनिडी हें कांसवाचें कूळ खूब व्हडलें आसून तातूंत २३ वंशांचो आस्पाव जाता. तातूंतले कांय भूंयचर जाल्यार कांयजाल्यार कांय जलचर आसात. भारतांत मेळपी भूंयचर कांसवापैकी तारांकित कांसव कूब सुंदर दिसता. हाचें शास्त्रीय नांव ‘टेस्ट्यूडो एलेगान्स’ अशें आसून लांबाय सुमार ३० सेंमी. इतली आसता. टेस्ट्यूडो वंशाचीं कांय भूंयचर कांसवां खूब व्हडलीं आसतात. पॅसिफिक महासागरांतल्या गालॅपागस जुंव्यांत चार जाती मेळटाल्यो; पूण मनशान तांचो संहार केल्ल्यान त्यो नश्ट जाल्यात. ह्या कांसवांची लांबाय सुमार १५० सेंमी. आसून वजन सुमार २७० किग्रॅ. आसता.गालॅपागस कांसवाचें शास्त्रीय नांव ‘टेस्ट्यूडो एलेगान्स’ अशें आसा. वेगवेगळे तरेच्या निवलकाणयो आनी हेर वनस्पती हेंहांचे भक्ष्य. एका काळांत उश्ण आनी उपोश्ण दर्यांत पाचवे कांसव मेळटाले. तांचें शासत्रीय नांव ‘किलोनिया मिडास’. ह्या कांसवांचो आनी तांच्या तांतयांचो खूब मोट्या प्रमाणांत खावपाखातीर उपेग जाल्ल्यान कांय वाठारांतल्यान तीं पुराय ना जाल्यांत. भारतांत दिसून येवपी कांसवाचे हेर वंश अशे: कचुगा, बाटागुर, हार्डेला, मोरेनिया, निकोरिया, चैबासिया, ट्रायोनिक्स, चित्रा, एमिडा. ‘कचुगा टेक्टम’ही जात सिंधू आनी गंगा न्हंयात आनी ताच्या भोंवतणच्या वाठारांत मेळटा.‘जिओएमिडा त्रिजुगा’ ही जात भारताप्रमाण श्रीलंकेतूय सांपडटात. ट्रायोनिक्स वंशाचे दोन-तीन जातींचे कांसव भारतांत सापडटात. हातूंतली ‘ट्रायोनिक्स गॅंजेटिकस’ ही जात उत्तर भारतांतल्या गंगा आनी हेर न्हंयांनी जाल्यार ‘बंगोमा कांसव’ (ट्रायोनिक्स पंक्टेटस) ही जात दक्षिण भारतांत मेळटा.- डॉ. एच्. के. मालवीय सांस्कृतिक संदर्भ: कूर्मावतार (कांसवाच्या रूपांतलो अवतार) हो विष्णूच्या धा अवतारांपैकी दुसरो अवतार दुश्ट दैत्यांचो संहार आनी भूंयभारहरण हें चड करून अवताराफाटलें प्रयोजन आसता. पूण कूर्मावतारांत तशें कांयच घडलेंना. पुराणांत ह्या अवताराचो संबंद देवदैत्यांनी केल्ल्या समुद्रमंथनाचे कथेकडेन जोडिल्लो आसा. वैदिक साहित्यांत मात कूर्म आनी समुद्रमंथन हांचो कांयच संबंद दिसना. कूर्मावताराविशींची आनीकूय माहिती ब्राह्मणग्रंथांत, तैत्तिरीय आरण्यकांत, शतपथ ब्राह्मणांत, भागवत पुराणांत, जयदेवाच्या एका अष्टपदींत तशेंच वाल्मिकी रामायणांत सांपडटा. कूर्मावताराचो कसलोच संप्रदाय मात दिसून येना. पूर्ण कूर्मपूजा संताळ, मुंड ह्या कांय आदिवासी लोकांमदीं प्रचलित आसा. परवतीं कबीर संप्रदायांतूयच कांसवाची पूजा करतात. कांसवाचो उपेग धर्मीक पुजविधींत पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आयला. अश्मयुगांतल्या कांसवाच्यो प्रतिकृती संवसारांतल्या कितल्याशाच वाठारांनी सांपडल्यात. अपोलो हाणें दर्यांतल्या कांसवाच्या कट्ट्याक कांय तारो ताणून बांदून ‘लायर’ (lyre) हें वाणेसारकें एक संगीत वाध्य तयार केल्लें अशी एक ग्रीक दंतकथा आसा. धर्तरी चार हतयांच्या फाटीर थिरावल्ली आसून हे चार हत्ती एका व्हडल्या कांसवाचेर उबे रावल्यात असो एक धर्मीक समज भारतांत प्रचलित आसा. थायलंड देशांत कांसवाचीं देवळां आसात.- कों.वि.सं.मं कांसार: तांब्या पितुळचीं आयदनां, कंवचेचीं कांकणा तयार करपी आनी विकपी जमातीक कांसार म्हण्टात. कांसाराची उत्पत्ती विश्र्वकर्म्याचो तिसरो पूत त्वष्टा हाचेपसून जाली. अशे पंचाळ समाजांतले कांसार मानतात आनी आपणाक ‘त्वष्टा कांसार’ समजतात. पदम पुराणांतल्या कालिकामाहात्म्यांत कांसारांच्या उत्पतीची कथा फुडलेतरेन आसा: कार्तवीर्य अर्जुनाचो चलो धर्मपाळ आनी चोल राजकुमारी चंद्रगयप्ता (चंद्रिका) हांकां दोन पूत जाले. हे दोगूय पूत कालिका देवतेचे
