काब्राल, आउगुश्तु:
(जल्म: ?)
क्रिस्ती धर्म फुडारी. ताचो मूळ गांव वेर्णे. धर्मीक शिक्षण घेतल्या उपरांत तो राशोल सेमिनारींत शिकोंवंक लागलो. फुडें तो बेळगांवां ह्या वाठाराच्या डायोसिजीचो व्हिकार जनरल (Vicar General) जालो. बिशप फोर्तुनांत बेयग कुतिन्यु हाच्या मरणा उपरांत १८६७ वर्सा तो डायोसिजीचो कारभार पळोवंक लागलो.
- - कों. वि. सं. मं.
काब्राल, मोहना (मिस मोहना):
(जल्म:१९३०, मुंबय; मरण: ११ सप्टेंबर १९९०, फ्रांस)
नामनेची गोंयकार कलाकार तिका ‘मिस मोहना’ म्हूण वळखतात. तिचो मूळ गांव पर्वरी-बारदेस, पूण तिचे आवय-बापूय मुंबय वचून स्थायिक जाल्ले. गोड आवाज, सुंदर रुप आनी कलेची आवड ही जल्मजात देणगी तिका मेळिल्ली. तिचे हे गुण नामनेचे तियात्रिस्त सी. आल्वारीस हाणें लक्षांत घेतले आनी तिका पयले खेप माचयेर उबी केली. गोंयच्या कोंकणी तियात्राचे माचयेवेली ती पयली बायलमनीस. १९५० वर्सा सी. आल्वारीस हाचो पयलो तियात्र ‘आवयचें कर्तुप’ हातूंत तिणें धुवेचें सवंग घेतल्लें. ह्या तियात्रावरवीं तिका खूब नामना मेळ्ळी.
१९४० वर्सा ‘अफघान स्नो ब्युटी’ सर्तींत तिका ‘मिस बाँबे’ म्हूण वेंचून काडली. सिनेमांत प्रवेश करपाक हो भोवमान तिका कारणीभूत जालो. ‘सावन आया रे’, ‘पतंगा’, ‘संसार’, ‘रिमझिम’, ‘इन्सानियत’, ‘नगिना‘ आनी हेर कितल्याशाच हिंन्दी सिनेमांत कामां करुन चित्रपटाच्या मळार तिणें आपलें नांव जोडलें. उपरांत तिणे नर्गिस दत्तान निर्मिल्ल्या ‘मेहंदी’ बोलपटांत केल्ली विनोदी भूमिका आनी ‘इन्सानियत’ बोलपटांत केल्ली भूमिका खूब गाजली. अभिनया वांगडाच आवाजाची देण मेळिल्ल्यान गावपांतून तिणें नांव जोडलें. ‘रिमझिम’ सिनेमांत तिणें गायिल्लें गीत खासा तिच्याच आवाजान रिकॉर्ड केल्ले आसा. ‘मेडकेंतलो नीस’, ‘मोगाळ म्हज्या भयणांनो’, ‘मोगाळ म्हज्या भावा’, ‘आरोसिना वांगडा’, ‘आशीर्वाद दी’, ‘आई’, ‘काळजांत म्हज्या पेटला ऊजो’, ‘सून’ हीं तिचीं रिकॉर्डीच्या रुपांत आशिल्लीं कोंकणी गीतां.
गायनाच्या, तिच्यात्राच्या आनी सिनेमाच्या मळार तिका एक आगळीच नामना मेळ्ळ्य़ा. बैरुतच्या दूरदर्शन केंद्रांत ती अखेरमेरेन कलाकार म्हूण वावुरली.
- - कों. वि. सं. मं.
कामगारा कायदे:
कामगारांची मजुरीम नोकरेच्यो आटी, कारखान्यांतली वेवस्था, नितळसाण, भलायकी, कामाचीं वरां आनी कामगार मालक संबंद हांचे विशींच्या कायद्यांक ‘कामगांर कायदे’ अशें म्हण्टात. संवसारांतल्या सगळ्या देशांनी कामगार कायदे प्रचलित आसात. जशे जशे उद्धेगधंदे आनी वेवसाय वाडपाक लागतात, तशी तशी कामगार वर्गाचे सुरक्षिततेखातीर कामगार कायदे लागू करपाची गरज उप्रासता. ह्या कायध्यांच्यो तरतुदी आनी तत्वां विंगड विंगड देशांत थंयचे परिस्थिती प्रमाण बदलतात.
उद्धेगीक मळार फुडारिल्ल्या देशांत कामगार संघटनांचे मोटें बळ आसा. हाका लागून कामगारांचें संरक्षण आनी हीत हें कामगार संघटना आनी कारखानदार वर्ग हांचे मजगतीं कबलात जावन थारता. ह्या देशांतल्या कामगार कायध्यांइतली अंमलबजावणी जायना. ज्या देशांनी कामगार संघटनांक व्हडलेंशें बळ ना, थंय कामगारांक फकत कायध्याचोच आदार घेवंचो पडटा. हिंदुस्थानांत ब्रिटिशांचे मुस्तींत कायध्यांची सुरवात जाली, ताचे फाटलो मूळ हेत हो: कारखान्यांची काम करपाक कामगार मेळचे आनी तांणी मदींच काम सोडून बचचें न्हय़. कामगारांनी मदींच काम सोडलें जाल्यार तो फौजदारी स्वरुपाचो गुन्यांव मानताले आनी तांकां ख्यास्त फर्मायताले. १९५९ वर्सा, कामगार करारभंग अधिनेम आनी १८६० वर्सा मालक कामगार तंटो (dispute) अधिनेम चालीक लागलो. पूण हे कायदे अन्याय आनी जुलूम करपी स्वरुपाचे आशिल्ल्या कारणान १९२० वर्सा उपरांतल्या काळांत रद्द जाले.
हिंदुस्थानांत कामगार-कल्याण विशींचो पयलो कायदो १८८१ वर्सा कारखान्याच्या अधिनेमाच्या स्वरुपांत अंमलात आयलो. इंग्लंडांतल्या कारखानदारांच्या दबावाक लागून हो कायदो आयलो. मुंबय, कलकत्ता, अहमदाबाद ह्या शारांनी ज्यो कापडाच्यो गिरणी आसल्यो तातूंत काम करपी बायलां-भुरग्याच्या कामाविशीं कांयच नेम नासले आनी कामाच्या वरांचो सुमार नासलो. हाका लागून हांगा तयार जावपी माला वांगडा सर्त करप हें ब्रिटीश कारखानदारांक कठीण जावपाक लागलें. हिंदुस्थानातल्या काराखान्यांनी कामांचीं वरां आनी बायलां-भुरगीं हांच्या कामाविशीं पध्दतशीर नेम थारावचे अशी मागणी सगळ्या पांवड्याचेर जावपाक लागली. हिंदुस्थानांतल्या कांय समाजसुधारकांनीय हे येवजणेक तेंको दिलो. अशें तरेन हो अधिनेम चालीक लागलो.
पूण हो अधिनेम सामको मुळाव्या स्वरुपाचो आशिल्लो. कांय काळा उपरांत, कामगार आनी कारखानदार हांचे सुचोवणेवयल्यान १८९१ वर्सा ह्या कायध्यांत सुदारणा जाली. १९११ आनी १९२२ वर्सांनी सुदारणा केल्ल्या कायध्यांत दादल्यांच्या कामांच्या वरांचेरुय बंधन घालें. १९२२ वर्सा केल्ल्या नेमाप्रमाण कामाच्या वरांचें दिसाक धा आनी सप्तकाक साठ अशें प्रमाण थारायलें. सप्तकाक एका दिसाची सुटी, कामाच्या दिसांनी मदीं एका वराची सुटी, बायलांक रातचें काम आसचें न्हय अशा मुखेल येवजण्यांचो तातूंत आस्पाव आशिल्लो. मागीरच्या काळांतूय ह्या कायध्यांनी गरजेप्रमाण फाव ते बदल घडोवन हाडले.
कामगार कायध्यांविशीं १९१९ वर्सा नवें पर्व सुरु जालें. कामगार कायध्यांक मध्यवर्ती सरकार आनी प्रांतीय सरकार हांचेकडसून मंजुरी मेळपाक लागली. ह्याच काळांत कामगारांनी आपापल्यो संघटना उबारपाक सुरवात केल्ली. १९१९ वर्सा आंतरराष्ट्रीय थराचेर वावुरपी कामगार संघटनेची थापणूक जाली. भारत देश हे संघटनेचो सुरवातीक सावन सभासद आसलो. हे संघटनेन केल्ल्या मोलादीक वावराक लागून कांय म्हत्वाचे कामगार कायदे मंजूर जाले. १९२९ वर्सा ब्रिटीश सरकारान भारतांतल्या कामगार वर्गाचो सुमार घेवपाक ‘व्हिटले कमिशन’ नांवाचो आयोग नेमलो. १९३१ वर्सा ह्या आयोगान सादर केल्ल्या अहवालांतल्या सुचोवण्यांप्रमाण सुमार वीस कायध्यांक मान्यताय मेळ्ळी. तेभायर राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षानूय कामगार कायध्याचे मान्यतायेसंबंदान यत्न सुरु केल्ले. स्वतंत्रतायेउपरांत ह्या कार्याक खूब नेट आयलो. तेन्नासावन केद्रीय आनी राज्य सरकारांनी नवे कामगार कायदे चालीक लायले आनी अस्तित्वांत आशिल्ल्या कायध्यांनी सुदारणा केल्यो. सध्या सुमार १२५ मुखेल कामगार कायदे अंमलांत आसात.
केंद्रीय आनी राज्यांपुरते मर्यादित आशिल्ल्या कायध्यांची वळेरी अशी आसा:
(अ): कारखाने, खणी, मळे सारकिल्या उद्देगधंध्यांनी कामाची वेवस्था, पध्दत, कामाचीं वरां, सुटयो हांचेर नियंत्रण दवरपी कायदे:
१. कारखान्यांविशींची १९४८ वर्साचो अधिनेम (Factories Act)
२. १८५२ वर्साचो खणीविशींचो कायदो (Mines Act)
३. १९५१ वर्साचो मळ्यांनी वापुरपी कामगारांचो कायदो
४. येरादारीविशींचे कायदे: १८९० वर्साचो रेल्वे अधिनेम, १९५८ वर्साचो बोटीविशींचो अधिनेम, १९४८ वर्साचो बंदरांत काम करपी कामगारांच्या वावराचेर नियंत्रण दवरपी अधिनेम, १९६१ वर्साचो गाडयांचे येरादारीविशीं कामगारांक लागू पडपी अधिनेम.
५. दुकानां आनी वेपारी संस्था हातूंत काम करपी कामगारांचे कायदे: हे कायदे राज्य सरकारांनी राज्यांचे गरजेप्रमाण मंजूर केल्ले आसात. हेभायर मध्यवर्ती स्वरुपाचो १८४२ वर्सा चालीक लायिल्लो सप्तकांतले सुटयेविशींचो एक अधिनेम आसा.
(आ): सुरक्षितता आनी कल्याण येवजणेचे कायदे:
१. १९३४ वर्साचो गोदी कामगारांचो अधिनेम
२. अभ्रकाच्या (Mica) खणींनी वावर करपी कामगारांक लागू पडपी १९४७ वर्साचो अधिनेम
३. कोळशाच्या खणींनी
