काबुकी नाट्यप्रकाराची सुरवात १५८६ तल्या एका प्रसंगांतल्यान जाली अशें म्हण्टात. तो प्रसंग असो: एक दीस ‘ओकुनी’ नांवाची एक शिंतो धर्मोपदेशिका एके न्हंयच्या सुक्या पात्रांत नाचत-गायत बुध्दाची प्रार्थना करताली.तिच्या ह्या नृत्य-अभिनयान न्हंयचे देगेर तणार बशिल्ल्यांक बरीच भूल घाली. म्हत्वाची गजाल म्हळ्यार तिचो एक मोगी नायोगा सान्झाएमोन हो तिच्या नाचान आकर्शित जालो. फुडें ताणें तिच्या नृत्याक ‘नो नाट्य’ ह्या पूर्वील्ल्या जपानी नाट्यप्रकारांतल्या धर्तीची आनी तेन्नाच्या नामनेच्या लोकनृत्यांची जोड दिली. ओकुनीच्या ह्या नाचाक लागून सामान्य लोकांची बरीच करमणूक जावंक लागली आनी ताची लोकप्रियता बरीच वाडली. ह्या तिच्या ‘काबुकी’ नृत्यांत बायलो दादल्यांचे आनी दादले बायलांचें काम करतालीं. फुडें ओक्रुनीन एक नाट्यमंडळ तयार केलें आनी १६०३ त जपानभर भोंवडी करुन तिणें आपल्या नृत्य-नाट्यान सगळो जपान भरावन उडयलो. त्याच वर्सा ६ मे दिसा क्योटोच्या राजवाड्यांत ओकुनीन शाही आपोवण्याक मान दिवन आपल्या नृत्य-नाट्याचो प्रयोग केलो. १६०४ तल्या गिमांत तिणे ‘क्योटो’ हांगां आपल्या ह्या नृत्य-नाट्याचे कार्यावळीखातीर ‘नो’ नाट्यगृहाचे धर्तीचेर एक तात्पुरत्या स्वरुपाची ‘काबुकीम रंगमाची’ बांदली. काबुकीची ही पयलीच माची जावन आसा.
काबुकीचे लोकप्रीयतेक लागून फुडें-फुडें गैशांनी ह्या कलाप्रकाराचो आश्रय घेतलो आनी सगळेकडेन मनोरंजनाच्यो कार्यावळी घडोवन हाडपाक सुरवात केली. हाचो परिणाम असो जालो की काबुकी नाट्यांत उत्तान शृंगार, बुरशे विनोद आनी अश्र्लीलता हांचो अच्छेव जावपाक लागलो. ताका लागून शासनान २६ ऑक्टोबर १६२९ दिसा ‘ओन्ना काबुकी’ म्हळ्यार बायलांच्या काबुकीचेर कायदेशीर बंदी हाडली.
१९ व्या शेंकड्याच्या मध्याक जपानांत मोकुआमी कावाताके हो एक नामनेचो काबुली नाट्यलेखक जावन गेलो. मोकुआमीन आपल्या नाट्य-बरपांत सामान्य मनीस, नोकरवर्ग, भिकारी ह्या पात्रांचेर उजवाड घालो.
पुराणांतले कथाप्रसंग, शोकांतिक इतिहासीक कथानकां आनी समाजीक प्रेमकथा हे आयच्या काबुकीचे विशय आसून नृत्य आनी संगीताचो वापर तातूंत खाशेले शैलीन करतात. विदूशकाचें प्रहसन, परंपरागत पध्दतीचो भडक रंगांचो वेशभूषा, लेप, मुखावटे, रंगीबेरंगी माची हांचो वापर करतात. हालींच्या काबुकींत पयलींच्या काबुकीपरस संवाद चड आसतात. तांतूत साहित्यीक मूल्यांपरस प्रायोगिक मूल्यांचेर आनी नटाच्या नृत्याभिनयाचेर चड भर आसता. नट आपल्या सोबीत अभिनयावरवीं कथाकथन करता.
काबुकी नाट्यप्रकारांत ‘नृत्य’ हो घटक एकदम म्हत्वाचो. विंगड विंगड नृत्यप्रकार तातूंत दिसून येतात. घुंवपी रंगमाची, किमाया-वाहक (Trap-lift) आनी ‘हानामिची’ हीं काबुकीचीं खशेलपणां जावन आसा. ‘हानामिची’ म्हळ्यार पुश्पपथ. रंगमाचयेकडल्यान प्रेक्षकांमदसून फाटल्यान मेरेन गेल्ली उक्ती वाट म्हळ्यार ‘हानामिची’. काबुकी माची रुंदायेन चड आनी त्यामानान उंचायेन कमी आसता. एकाच वेळार सुमार ३,००० प्रेक्षकांक बसपाची वेवस्था आशिल्ल्या टोकियोंतल्या ‘काबुकी-झा’ ह्या नाट्यागृहांत माचयेची रुंदाय सुमार २७.३० मी. आसून उंचाय मात फकत सुमार ७.५ मी. आसा. ह्या प्रेक्षगारांतलो ‘हामामिची’ मार्ग सुमार १४ मी. लांब आसा. ‘हामामिची’ वेल्यान पात्रांचें येवप-वचप चालू आसताच, तेभायर ताचेर प्रसंगांक फावशे तरेतरेचे सैमाचे देखाव, दोंगरांतलो मार्ग, दाट रानां, रुख, दर्यादेगेवयली खाडी, राजप्रासादाच्या आवारांतलो मार्ग हांचोय आस्पाव आसता. घोड्याचेर बसून वचपी झुजारी, पालखेंतलो राजा आनी ताच्या फाटल्यान येवपी मेळ, नटांचो पंगड हामामिचीवेल्यान वतना दिसता. ‘हामामिची’क लागून प्रेक्षक आनी नट हांचें लागींपण सादून माचयेर त्रिकोनी स्वारुपाचो परिणाम घडून येता. नृत्य-नाट्य-संगीत ह्या आंगांनी परिपूर्ण आशिल्लो ‘काबुकी’ नाट्यप्रकार आयज संवसारीक रंगमाचयेच्या मळार उपाट नामनेक पावला.
- - कों. वि. सं. मं.
काबूल:
अफगाणिस्तानाची आनी काबूल प्रांताची राजधानी. हिंदुकुश दोंगरांचे माळेंत, काबूल न्हंयेच्या दोनूय- काठांर, चहारदे आनी बेग्राम ह्या सुपीक देगणांनी हें शार समुद्रसपाटीपसून १,७९६ मी. उंचायेचेर वसलां. हें पेशावरच्या २२४ किमी. अंतराचेर वायव्येक आसून पेशावराक खैबर खिंडीवरवीं रस्त्यान जोडलां. हांगाचे गिमाचे दीस शितळ जाल्यार शियांचे दीस अतिथंड आसतात.
वैदिक काळासावन काबूल ज्ञात आशिल्ल्याचें पूर्विल्ल्या साहित्यावयल्यान दिसून येता. कपिला देशांतले ह्या अर्थान ‘कपिशा’ नांवान हाचो उल्लेख मेळटा. पूर्विल्ल्या काळासावन अस्तंतेकडल्यान देशांकडल्यान मध्य आशियांतल्यान भारत आनी चीन हांचेकडेन वचपी मुखेल खुश्कीच्या वेपारी मार्गावयलें म्हत्वाचें शार म्हूण हें नामनेक पावलां. पूर्विल्ल्या हिंदू आनी बौध्द संस्कृतायांचे अवशेश अजूनय ह्या शारांत मेळटात. सातव्या शेंकड्यांत अरबांनी ह्या शाराचो ताबो घेतलो. मोगल सम्राट बाबराची ही राजधानी (१५०४-२६) आशिल्ली. मागीर नादिरशाहान १७३८ त कबजो घेतकच काबूल मोगलांच्या ताब्यांत गेलें. १७७५ त तिमुरशाहची राजधानी हांगा आशिल्ली. भारतांत ब्रिटीश साम्राज्याची प्रस्थापना जातकच काबूलाक राजकीय आनी लश्करी म्हत्व प्राप्त जालें, तें एशियासारकें राश्ट्र शेजरा आशिल्ल्यानूच. अब्द-अर् रहमानखान हाणें काबूल सुदारपाचो आनी थंय उध्देगधंदे सुरु करपाचो यत्न केले. १९३० त एक खास कार्यावळ आंखली आनी वीज, उदका-पुरवण, डांबरी रस्तो हांची तजवीज केली.
गर्देन भरिल्ले बाजार, अशीर रस्ते, पोरनीं घरां हें पयलींच्या काबूलचें खाशेलपण. व्हडले रस्ते, शासकीय आनी खाजगी वास्तू, भव्य प्रदर्शनालय, उध्यानां, क्रिडांगण हांची आर्विल्ल्या नगरस्थापत्याप्रमाण येवजण केल्ल्यान न्हंयेच्या दावे वटेनच्या नव्या काबूलची सोबितकाय वाडत आसा.
शाराभायर राजप्रासाद आसून बाबराची कबर आनी बला हिस्सार ही मध्ययुगांतली गढी (ल्हान किल्लो) आसा. काबूल हें एक म्हत्वाचें शिक्षणीक केंद्र आसून तांत्रिक आनी माध्यमिक शिक्षणाची बरी वेवस्था आसा. लश्करी सामुग्री, शाबू, फर्निचर, कापड, संगमरवरी वस्तू हांचे कारखाने हांगा आसात. काराकुल मेंढरां, लोकर, सुकोमेवो आनी फळां हांच्या वेपाराचें तें केंद्र आसा.
- - कों. वि. सं. मं.
