जालियनवाला बागेंत दडपशायेच्या कायद्याक विरोध करपाक एक व्हड जमात भरिल्ली. हे जमातीचेर जनरल डायर हाच्या हुकमावेल्यान भिरांकूळ गोळीबार जालो. हातूंत शेंकड्यांनी लोकांक जिवेशीं मारले. भारतभर ब्रिटिशांआड असंतोश वाडीक लागलो. ह्या सगळ्या घडणुकांचो परिणाम काँग्रेसीचेर जायत रावलो. १९२० नागपूरांत काँग्रेसचें अधिवेशन भरलें. तातूंत असहकार आंदोलनाचो थाराव एकमतान मानून घेतलो. ह्या आंदोलनांत लाखांनी शिकपी भुरग्यांनी वांटो घेतलो. हजारांनी लोकांनी सरकारी नोकर्य़ो० सोडल्यो. वकिलांनी वकिली सोडली. लाखांनी लोक बंदखणींत पडले. हें आंदोलन दोन वर्सां चल्लें.
ह्या आंदोलनाचो नेट देंवलो, तेन्ना एका पंगडान विधिमंडळांत भितर सरून काँग्रेसीचें कार्य करचें अशें थारायलें. ह्या पंगडांत चित्तरंजन दास, मोतीलाल नेहरू, न. चिं. केळकर हे फुडारी आसले. तांणी काँग्रेसीभितर रावन, ‘स्वराज्यपक्ष; ह्या नांवान विधिमंडळाच्यो वेंचणुको लडयल्यो. महात्मा गांधीचे समर्थक विधिमंडळाचेर बहिश्कार घालचो ह्या मताचे आसले. फुडें हो पक्ष विसर्जीत जालो आनी काँग्रेस पक्षाचे वतीन काम पळोवपाक लागलो. १९२४ ते १९२९ मेरेन गांधीवादी समर्थक विधायक कार्यात घुस्पून पडिल्ले आनी तांच्या आंदोलनाचो नेटय देंविल्लो. १९२७ वर्सा मद्रास अधिवेशनांत पुराय स्वातंत्र्याची मागणी करपी एक थाराव मानून घेतलो. ह्याच काळांत ब्रिटीश सरकारान शासन सिध्दान्त भारताच्या कितल्या आंवाठाभितर लावं येतात हाचो विचार करपाखातीर सायमन कमिशन नेमलें. हे गजालीचो काँग्रेसीन खर विरोध केलो. ३ फेब्रुवारी १९२८ दिसा सायमन कमिशन मुंबय शारांत पावलें. ह्या वेळार लाला लजपतरायच्या फुडारपणाखाला काँग्रेसीन ‘सायमन परत वचात’ म्हूण उलो दिलो आनी व्हड निदर्शनां घडोवन हाडलीं. ह्या निदर्शनांवेळार पोलिसांवांगडा जाल्ले घुस्पटींत लाला लजपतराय हाका बरोच मार बसलो आनी तातुंतूच तो सोंपलो.
१९२९ त लाहोरांत, काँग्रेसीन पुराय स्वातंत्र्याची घोशणा केली. ह्यावेळार पंडित जवाहरलाल नेहरू काँग्रेसीच्या अध्यक्षपदाचेर आसलो. काँग्रेसीचे हे घोशणेन काँग्रेसीचो मूळ उद्देश बदल्लो. तेचपरी ब्रिटिश राजवट भारतांतल्यान सदांखातीर वचची हे मागणेक नेट आयलो. १६ फेब्रुवारी १९३० ह्या दिसा काँग्रेस कार्यकारिणीची बसका जाली. तातूंत महात्मा गांधीच्या फुडारपणाखाल सविनय कायदे-भंगाची चळवळ करपाचो थाराव मानून घेतलो. २१ मार्च १९३० ह्या दिसा अहमदाबाद हांगा अखिल भारतीय काँग्रेसची बसका जाली. हे बसकेंत ह्या थारावाक, मान्यताय मेळ्ळी. ह्या दिसा म. गांधीची नामनेची ‘दांडीयात्रा’ सुरू जाली. ही यात्रा साबरमतीसावन सुरू जाली आनी दांडी गांवांत सोंपली. गांधीजीन ६ एप्रिल १९३० दिसा दर्यादेगेवेलें मीठ उखलून, सरकाराच्या मीठ कायद्याचो भंग केलो. ९ एप्रिलाक गांधिजीन थळाव्या लोकांक मीठ कायद्याक विरोध करून मिठाचें उत्पादन करचें अशें मागलें. ह्या उपरांत पुराय देशांत मीठ कायद्याचो भंग, सोरो आनी परदेशी लुगटांचेर बहिश्कार, दुकानांमुखार धरणें ह्या सारक्यो कार्यावळी घडपाक लागल्यो. निमणें ब्रिटीश सरकारान आपली नीत सोडली आनी जायत्या काँग्रेस फुडार्यांडक बंदखणींतल्यान सोडले.
ब्रिटीश सरकार एकेवटेन लोकाचेर चेंपण हाडटाले तर दुसरेवटेन समझोत्याच्यो गजाली करताले. सर तेजबहादूर सप्रू आनी डॉ. जयकर हांच्या यत्नांक लागून सरकारान भासाभास करपाचें मान्य केलें. तांणी व्हायसरॉय आनी गांधिजीवांगडा तशेंच हेर काँग्रेस फुडार्यां कडेन हेविशीं उलोवणी केलीं. पूण भासाभाशेक यश मेळ्ळें ना. ह्या वेळार सगळे काँग्रेस फुडारी बंदखणींत आसले. पयलीं गोलमेज परिशद काँग्रेसीन वांटो घेरल्याबगर सोंपली. २६ जानेवारी १९३१ दिसा गांधीजी आनी हेर वांगड्यांनी काँग्रेस कार्यकारी समितीच्या वांगड्यांक सोडले. उपरांत समझोत्याखातीर भासाभासेक सुरवात जाली. ४ मार्च १९३१ ह्या दिसा गांधी आर्विन कबलात जाली. मार्च म्हयन्यांतूच कराचींत काँग्रेसीचें वर्सुकी अधिवेशन जालें. ह्या अधिवेशनांत मुळावे अधिकार आनी राष्ट्रीय अर्थीक धोरणाविशीं थाराव मांड्लो. सरदार वल्लभभाई पटेल ह्या वेळार काँग्रेसीचो अध्यक्ष आसलो.
गांधी-आर्वीन कबलात जरी आसली तरी सरकारान ताका पालव दिलो ना. ह्याच वेळार गांधी गोलमेज परिशदेक हाजीर जावपाक लंडन गेलो. ही परीशद ७ सप्टेंबर ते २ डिसेंबर मेरेन चल्ली. हे परिशदेंत हरिजन, मुसलमान आनी हेर समस्यांविशीं जायते प्रस्न उप्रासले. निमणें गांधीजीक कसल्याच समाधानाबगर गांवघरा परतूचें पडलें. गांधीजी भारतांत येतकच जायत्या काँग्रेसीच्या फुडार्यांमक बंदखणींत उडयले. काँग्रेसीन पर्थून असहकार आंदोलान सुरू केलें. ४ जानेवारी १९३२ ह्या दिसा गांधीजी आनी सरदार पटेल बंदखणींत पडले. बंदखणींत गांधीजीन हरिजनाच्या प्रस्नावेल्यान आमरण उपास सुरू केलो. निमणें ‘पुणे-कबलाती’चेर सय जाली आनी ताका सोडलो. ह्या वेळार सविनय कायदेभंगाचे चळवळीचो नेट देंविल्लो. गांधीजीचे मतींत ही गजाल आयिल्ली, तेन्ना ताणें अस्पृश्यता निवारणाच्या देशव्यापी आंदोलनाची बुन्याद घाली.
नोव्हेंबर १९३४ त, सरकारान विधिमंडळाच्यो वेंचणुको घेवपाची घोशणा केली. १९३५ वर्साच्या इंडियन ॲक्टाखाला काँग्रेसीन वेंचणुको लडोवन आठ प्रांतांनी भोवमत जोडलें. सुर्वेक काँग्रेसीचें मत मंत्रीमंडळ घडोवपाचें न्हय अशे आसलें. पूण उपरांत तांणी आपलो निर्णय बदलून मंत्रीमंडळ घडयलें. बिनकाँग्रेसीचीं मंत्रीमंडळांय काँग्रेसीच्या पालवान काम करपाची तयारी दाखोवपाक लागलीं. १९३९ त दुसरें संवसारीक म्हाझूज सुरू जालें. ह्या झुजांत ब्रिटिशांनी भारताकय आपलेवटेन आस्पावन घेतिल्ल्याची घोशणा केली. ही घोशणा करतना भारतीय काँग्रेसीच्या फुडार्यांआक विचारूंक नासलें. हेखातीर काँग्रेसीच्या सगळ्या मंडळांनी हे घडणुकेचो निशेध म्हूण राजीनामो दिलो. १९४२ मेरेन भौसाभितर आशिल्लो असंतोश जागरूक दवरपाचो वावर महात्मा गांधीन केलो. तांणी ह्या काळांत वैयक्तिक सत्याग्रहाचें शांत आंदोलन चालू दवरलें.
१४ जुलय १९४२ दिसा वर्धा तशेंच ७ आनी ८ ऑगस्ट १९४२ वर्सा मुंबय हांगा अखिल भारतीय काँग्रेस समितीचें अधिवेशन भरिल्लें. ह्या आंदोलनाक ‘छोडो भारत’ चळवळ अशें म्हण्टात. हें आंदोलन १९४५ मेरेन चालू उल्लें. २५ जून १८४५ वर्सा व्हाईसरॉयचे घोशणेप्रमाण सिमला हांगा राजकी फुडार्या४चें संमेलन भरलें. ब्रिटिश सरकार आनी मुस्लीमा लीग फुडारी हांचे नितीक लागून हें संमेलन यशस्वी जावंक पावलेंना.
दुसरें म्हाझूज सोंपलें उपरांत ॲटलीचो मजूर पक्ष (Labour Party) सत्तेर आयलो. ह्या सरकारान भारतांत नव्या वेंचणुकांची घोशणा केली. तेचपरी काँग्रेस संघटनेरेन लागिल्लीं बंधनां काडून उडयलीं. १९४५ वर्सा डिसेंबर म्हयन्यांत, ब्रिटनाचे संसदेंतलें एक प्रतिनिधी मंडळ भारतांत आयलें. हें मंडळ भारताचे तेनाचे परिस्थितीचो विस्तार करपाक धाडिल्लें. १५ फेब्रुवारी १९४६ वर्सा लंडनांत, भारतांत एक मंत्री मिशन धाडपाविशीं घोशणा जाली. २३ मार्च १९४६ दिसा हें मिशन भारतांत पावलें. ह्या मिशनांतल्या वांगड्यानी भारतीय शासन विधान निर्मुफाखातीर भारतीय मंत्री फुडार्यां कडेन उलोवणी केलीं. ह्या मंत्री मिशनान १६ जून १९४६ वर्सा भारताच्या राजनितीक भविश्यासंबंदी घोशणा केली, तशेंच अंतरीम सरकाराचे थापणुकेविशींय भासाभास केली. निमणें पूर्ण विचार करून काँग्रेसीन अंतरीम सरकार घडोवपाक मान्यताय दिली.
२ सप्टेंबर १९४६ वर्सा पं. जवाहरलाल नेहरूच्या फुडारपणाखाला काँग्रेसीन अंतरीम सरकार घडयलें. १५ ऑक्टोबर १९४६ वर्सा काँग्रेसीच्या अंतरीम सरकारांत मुस्लीम लिगाचो आस्पाव केलो, पूण लिगाचे वांगडी गुप्त आनी प्रगट रुपान ‘पाकिस्तान’ घडोवपाची मागणी करीत रावले. देशांत दंगे, घुस्पट वाडली. एकवटीन रूपान राज्यकारभार
