राजवटीआड असंतोश धगधगतालो. ह्या असंतोशाक संघटीत रूपांत एकवटीत करपाचो यत्न कांय राजकी संघटना, संस्था आनी परिशदो करताल्यो. ह्या संघटनांवरवीं राजकी सुदारणांची मागणी आनी जनतेची गाराणीं मांडपाक यत्न जातालो. १८५१ त डॉ. राजेंद्रलाल मित्र, रामगोपाल घोष हांणी ‘इंडियन असोसिएशन ऑफ बंगाल’ची स्थापणूक केली. पूण ती चड काळ तिगली ना. १८७६ त सुरेंद्रनाथ बानर्जीन ‘इंडियन असोसिएशन ऑफ बँगॉल प्रेझिडेन्सी’ ह्या नांवांन संस्थेची पर्थून निर्मणी केली. १८८१ त मद्रासांत महाजन सभेची स्थापणूक जाली. २६ ऑगस्ट १८५२ ह्या दिसा ‘बॉम्बे असोसिएशन’ हे संस्थेची स्थापणूक जगन्नाथ शंकरशेट, डॉ. भाऊ दाजी लाड हांणी केल्ली. कांय वर्सांनी तिचें कार्य बंद पडलें. ३१ जून १८८५ दिसा ‘बॉम्बे प्रेझिडेन्सी असोसिएशन’ ह्या नांवान तिची पर्थून स्थापणूक जाली. इंग्लंडांत दादाभाई नौरोजीन, फिरोझशाह मेहता, कां त्र्यं. तेलंग, बद्रुद्दीन तैय्यबजी ह्या आपल्या वांगड्यांक घेवन ईस्ट इंडिया असोसिएशन हे संस्थेची स्थापणूक केली. हे संस्थेक लागून ब्रिटीश जनतेची नदर भारतीय लोकांकडेन गेली.
काँग्रेसची थापणूक: वयल्यो संस्था योग्य मार्गान आपल्यो चळवळी चलयताल्यो आसल्यो तरी तांचो आवांठ व्हड नासलो. तेखातीर जायते राष्ट्रीय फुडारी देशाखातीर एक अखंड राजनितीक संगठन घडोवपाक सोदतालो आनी तसो यत्नूय करतालो. ब्रिटीश अधिकार्यांरमदीं ए. ओ. ह्यूम, व्हाईसरॉय लार्ड डफरीनसारके लोक भारतांत थळाव्या लोकांचें राज्य येवचें, तांकां तांचे हक्क मेळचे ह्या मताचे आसले.
हेखातीर ए. ओ. ह्यूम सारक्या फुडार्यां नी त्या काळांतले भारतीय फुडारी आनी विचारवंत हांच्या पालवान २८ डिसेंबर १८८५ ह्या दिसा मुंबयत ‘इंडियन नॅशनल काँग्रेस’ची स्थापणूक केली. काँग्रेसीचें पयलें अधिवेशन मुंबयंत गोवालिया टँक लागी गोकुळदास तेजपाल संस्कृत पाठशाळेंत भरलें. हे सभेचो यजमान उमेशचंद्र बानर्जी आसलो. भारतांतले ७२ प्रतिनिधी हे परिशदेक हाजिर आसले. हातूंत फिरोजशहा मेहता, दादाभाई नौरोजी, डी. ई. वाच्छा, न्यायमूर्ती म. गो. रानडे, बद्रुद्दीन तैय्यबजी, रा. गो. भांडारकर, कां. त्र्यं. तेलंग, पी. आनंद चारलू, एस्. सुब्रम्हण्यम अय्यर, दिवाणबहादूर रघुनाथराव, केशव पिल्ले नारायणराव जी. चंदावरकर, गो. ग. आगरकर हांचो आस्पाव जाता.
इतिहास: काँग्रेसीच्या पयल्या अधिवेशनांत धर्मनिरपेक्षतायेच्या सुत्रावरवीं भारतांत एक राष्ट्रीयत्वाचें तत्व निर्मुपाचें काँग्रेसीन मानून घेतलें. ह्या अधिवेशनांत ज्यो हेर मागण्यो मान्य जाल्यो त्यो अशो: -
१. शासनयंत्रणेंत लोकांचे मागणेप्रमाण सुदारणा करप.
२. इंग्लंडांतल्या ब्रिटीश राजवटीकडेन वैचारिक संपर्क सादप.
३. विधीमंडळांत लोकांनी वेंचून काडिल्ले वांगडी आसचे.
४. लश्करी खर्च कमी करचो.
५. सरकारांत उंचेल्या जागांचेर भारतीय लोकांक आस्पावन घेवचे आदी.
१८८६ वर्सा कलकत्ता अधिचेशनांत अध्यक्ष दादाभाई नौरोजीन वादावादीचे घुस्पटींत पडिल्ल्या समाजीक प्रस्नांत काँग्रेस घुस्पूंक सोदिना तशेंच ही संस्था शुध्द राजकी संघटना आसा अशें जाहीर केलें. ह्या उपरांत दर वर्सा डीसेंबराच्या म्हयन्यांत काँग्रेस पक्षाचें अधिवेशन देशाच्या विंगड विंगड भागांत भरूंक लागलें. सुर्वेक ही संघटना फकत ब्रिटीश सरकाराकडेन सवलतीच्यो मागण्यो करताली. अधिवेशनांत संनत जावपी थाराव सरकाराकडेन धाडटाले. एकाद्रे वेळ संघटनेचें शिश्टमंडळय सरकाराकडेन भासाभास करपाक वतालें. सरकारच्या धोरणाचेर सभ्य टिकाय जाताली. अर्ज विनवण्यांवरवीं भारतीयांक ब्रिटिशांकडल्यान राजकी हक्क मेळटले अशी तांची अपेक्षा आसली. १९०५ त व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झनान बंगालचे दोन कुडके केले. वयले घडणुकेक लागून काँग्रेसीचे ब्रिटिशांविशींचे कल्पनेक घक्को बसलो. लॉर्ड कर्झनाच्या ह्या धोरणाचो भारतानच न्हय तर ब्रिटीश खबरांपत्रांनी लेगीत निशेध केलो. काँग्रेसीन बंगालच्या दोनूय भागांत सुमार २००० भौशीक जमाती घडोवन हाडल्यो आनी ह्या निर्णयाक विरोध परगटायलो. हिंदू आनी मुसलमान ह्या वेळार ब्रिटिशांआड एकठांय आयले.
१९०६ त कलकत्ता हांगा काँग्रेसच्या अधिवेशनांत दादाभाई नौरोजीच्या यजमानपणाखाला एक थाराव मांडलो. तातूंर स्वराज्याचे अधिकार क्रमान, राजकी सुदारणावरवीं कशे मेळोवप हाची वळेरी तयार केली. देशांतली गरीबी आनी दळीद्र सोपोवंक लोकांनी स्वदेशी व्रताचें पालन करचें अशें आवाहन केलें. तेभायर अधिवेशनांतल्यो हेर येवजणी म्हळ्यार:
१. सरकाराचेर चेंपण हाडपाखातीर परदेशी म्हालाचेर खास करून ब्रिटीश म्हालाचेर बहिश्कार घालप.
२. सरकारी शिक्षण फकत सरकारी नोकर घडोवपी शिकप आशिल्ल्यान राष्ट्रीय शिक्षण दिवपी संस्थांची थापणूक करप आनी हेर.
स्वराज्य, स्वदेशी, बहिशकार आनी राष्ट्रीय शिकप हीं चळवळीचीं चार मुखेल सुत्रां आसलीं. काँग्रेसीच्या नव्या सुशिक्षित पंगडाक हीं सुत्रां मान्य नासलीं. अशे तरेन तांचेमदीं खर मतभेद जावन, काँग्रेसींत नेमस्त (थंड) आनी जहाल (खर) अशे दोन पंगड जाले. ब्रिटीशांचे राजनितीचेर विधायक मार्गान भारतीय लोकांचो प्रभाव पडूंक शकता अशें नेमस्त पंगडाचें मत आसलें. स्वराज्याची चळवळ बहिश्कार आनी कायदेभंगामेरेन पावल्याबगर गत्यंतर ना अशें लोकमान्य टिळक हाच्या पंगडाक दिसतालें. १९०७ वर्साच्या सुरत अधिवेशनांत दोनूय पंगडांत उक्ती फूट पडली.
ह्याच काळांत उदेंत बंगालचो नायब राज्यपाल बी. फुल्लर हाणें मुसलमान लोकांचो तेंको मेळोवपाखातीर काँग्रेस ही एक हिंदू संघटना आसा अशें जाहीर केलें. ताणें मुसलमान संस्थांक आपलो पुराय पालव आनी फाटबळ दिलें. सुर्वेच्या काळांत काँग्रेसचेर अशे खर आघात जाले.
१९०७ सावन १९१५ मेरेन काँग्रेसचें फुडारपण नेमस्त पंगडाकडेन उरलें. सरकारान ह्या काळांत जहाल पंगडाआड कडक कारवाय केली. टिळकाचेर राजद्रोहाचो आरोप दवरून स वर्सांची बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. सरकाराच्या ह्या अन्यायाआड खर आंदोलनां जालीं. निमणें १९११ त सरकारान ‘बंगालची फाळणी’ रद्द केली. ४ ऑगस्ट १९१४ वर्सा पयल्या संवसारीक म्हा-झुजाची सुरवात जाली. ह्या म्हाझुजाचें भांडवल करून ब्रिटीश सरकारान भौसाचेर जबर अत्याचार चालूच दवरले.
१९१६ त लखनौ अधिवेशनांत हिंदू-मुसलमान एकवटाचो प्रस्न घुस्पागोंदळाचो जाल्लो. टिळक ह्या अधिवेशनाक हाजीर आसलो. ह्या वेळार जहाल आनी नेमस्त हे दोनूय पंगड एकठांय आयले. हिंदू मुसलमान एकचाराची लखनौ कबलात दोनूय धर्माच्या फुडार्यांेमदीं टिळकाचे हजेरींत मानून घेतली. १९१७ त ॲनी बेझंट आनी लोकमाण्य टिळक हांणी स्वराज्याचे चळवळीक नेट येवपाखातीर होम रुल लीगाची थापणूक केली.
काँग्रेस पक्षांत हो वेळ मेरेन पुराय स्वराज्य मागचें वा वसाहतीचें स्वराज्य मागचें हेवीशीं मतभेद आसले. पयलें म्हाझुज सोंपतकच ब्रिटिशांनी मँटिग्यू-चेम्सफर्ड आयोग नेमलो. ह्या आयोगान ज्यो सुचोवण्यो केल्ल्यो, ताचेर भारतीय फुडारी खोशी नासले. भारतीय भौस ह्या आयोगाच्या सुचोवण्यांक लागून खुबळत असो भंय दिशिल्ल्यान सरकारान रौलॅट आयोग नेमलो. रौलॅट आयोगाचे सुचोवण्यांप्रमाण दडपशाय करपाक मेळची म्हूण एक अधिनियम केलो आनी तो चालीक लावपाचो यत्न जालो.
महात्मा गांधीच्या रूपान, भारत सुटके चळवळीक एक तेजीश्ट फुडारपण ह्याच काळांत मेळ्ळें. सत्य, अहिंसा, त्याग आनी बलिदान ह्या तत्वांचेर आदारिल्ल्या नव्या सत्याग्रहाची दिक्षा ताणें भारतीयांक दिली. रौलॅट कायद्याक विरोध करपाक ही नवी नीत गांधीजीन आपणायली. तेखातीर तो देशभर भोंवलो आनी ताणें लोकांक सरकाराआड उबे केले. ३० मार्च १९१९ ह्या दिसा देशांतल्या चडशा भागांनी एक यशस्वी हरताळ जालो. १३ एप्रिल १९१९ ह्या दिसा पंजाबांत अमृतसर हांगा
