कुणबी हे जातीक गोयांत, दक्षिण कोकणांत आनी रत्नागिरींत ‘कुळवाडी’ ह्या नांवानूय वळखतात. गुजरातांत तांकां ‘कणबी’ म्हण्टात. कर्नाटकांतूय कुणबी जात आसा. पूण तातूंतल्या कारवार जिल्ह्यांत रावपी कुणबी हे जातीक कोंकणी कुणबी म्हूण वळखतात.
बाटाबाटीच्या वेळार ही कुणबी जात सारस्वत आदी जातींप्रमाण उत्तर आनी दक्षिण कन्नडांत गेली आसूंक जाय, वा ती मूळचीच थंयची आसूंक जाय. ही जात आर्यपयलींची आसून आर्य येवचेपयलीं गोंयांत आयली आसूं येता आनी आर्यांनी तिचो आपलेभितर आस्पाव करून तिका शुद्राचो वर्ण दिला आसूंक जाय. देखून, हिंदू समाजांत ती एक जात म्हूण मानूंक लागले. फुडें मराठा समाजांतल्या जागृत आनी प्रागतिक फुडार्यांआच्या, मराठा आनी कुणबी हांचे एकीकारण करपाच्या यत्नांक यश मेळ्ळें आनी महाराष्ट्रांतली कुणबी ही जातीवाचक संज्ञा नश्ट जाली. सद्या महाराष्ट्रांत कुणबी समाजाक शेतवड करपी मराठा म्हूण वळखतात.
गोंयांत ही जात उण्या प्रमाणांत आसा. महाराष्ट्रांतले जातीप्रमाण ही जात शेतकाम करता. पूण अशें शेतकाम करपी आनीक एक जात आसा जिका गावडो म्हण्टात. वेवसायीक नदरेन ह्यो दोनूय जाती एक दिसल्यो तरी हिंदूंतले जातीवेवस्थेंत तांकां वेगळ्यो मानतात. गोंयांतूय हिका मराठ्यांची पोटजात म्हूण समजतात, तरीय तातूंत राणे, देसाय हे उच्चवर्णीय मराठा आनी कुणबी हे सकयले जातीचे मराठा मानतात, गोंयांतल्या तिसवाडी, साश्टी, बारदेस आनी मुरगांव ह्या काबीजादींत सोडून हेरे सगळेकडेन ही जात पातळिल्ली आसा. सत्तरी आनी सांगे ह्या तालुक्यांत तांची वस्ती चड आसा. सत्तरींत कुणबी वा कुळवाडी जातीक रयत ह्या नांवान वळखताले. ते शेतवड करप, गोरवां पोसप, दूध विकप, लांकडां विकप असले वेवसाय करताले. तेचप्रमाण हे लोक कड्ड्णाचें उत्पादन काडटाले. पूण सरकारान कायद्यान ह्या शेतीचे पध्दतीचेर बंदीए हाडून कुणब्यांचे उपजिविकेचें साधन नश्ट केलें.
हेर जातीप्रमाण कुणब्यांच्योय चालीरिती आसतात. भुरग्यांच्या जल्मा उपरांत सव्या दिसा सटी आनी बारव्या दिसा बारसो करतात. तांच्यांत मामेभयणीकडेन लग्न जावपाची प्रथा आसा, पूण सक्ती ना. कुणब्यांत बालविवाहाची प्रथा ना. हालींच चलयेच्या बापायन हुंडो दिवपाची नवी पध्दत सुरू जाल्या. तांचीं लग्नां तांच्या गोंयांतल्या जातींतूच जातात वा तांचे गांवचे शिमेकडल्या गांवांतल्या स्वजातीयांकडेन जातात. हे जातींत लग्नमोड पध्दत आसता. कुणबी जातींत घराण्यांचें कूळ आनी देव आसतात. महाराष्ट्रांत कोंकणी कुणब्यांत चडशा घराण्यांनी रूमड (औदुंबर) आनी कळम (कदंब) हीं कुळां आसात. तांच्यांत एकाच कुळांत सोयरीक जायना. तांच्यांत कुलदेवता नासता. पूण सांतेरी, म्हामाय, रवळनाथ ह्या देवतांक ते भजतात. हिंदूचे सगळे सुवाळे आनी व्रतां ते पाळटात.
कुणब्यांचे जातींत मेल्ल्या मनशांक लासपाची चाल आसा. बाळंतीण मिल्यार मात तिका पुरतात. कुणबी जातींत ११ दिस सुतक पाळटात आनी बाराव्या दिसा श्राध्द करून जेवण घालतात. वर्सश्राध्दाच्या दिसा देवळांत प्रसाद घेवन मेल्ल्या मनशाच्या नांवान ‘दामदुडू’ हाडून देवार्यांात दवरतात आनी खाशेल्या प्रसंगावेळार ताची पूजा करतात.
- - बा. द. सातोस्कार
कुतिन्यु, फोर्तुनातु द व्हेयग:
(जल्म: ? , मडगांव; मरण: ? , १९६७).
क्रिस्ती धर्म फुडारी. ताणे आपलें धर्मीक शिक्षण राशोल सेमिनारींत घेतलें. १९४४ वर्सा तो पाद्री जालो. उपरांत १९६२ त तो बिशप जालो. ताणें बेळगांव वाठारांत कांय काळ बिशप म्हूण वावर केलो. ताका अपघाती मरण आयले.
- - कों. वि. सं. मं.
कुतिन्यु, रोनाल्दु रॉकि कार्मु:
(जल्म: २२ मार्च १९२९, बोड्डें - साश्टी).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें मॅट्रिक मेरेन शिक्षण घेतलें. सुटके चळवळीच्या काळांत तो नॅशनल काँग्रेस गोंय संघटनेचो वांगडी आशिल्लो. भुंयगत वावरांनी वांटो घेवप, पोर्तुगेजांआड कारवाय करप असलीं कामां तो करतालो. पोलिसांनी ताका धरलो आनी १८ जून १९५६ ते २० जुलय १९५८ अशे पंचवीस म्हयने बंदखणींत दवरिल्लो. तातूंतले एकवीस म्हयने ताणें खर बंदखणीची ख्यास्त भोगली. गोंय सुटके उपरांत तो जिल्हा काँग्रेस कमिटीचो चिटणीस आशिल्लो. १९७३ वर्सा, भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
कुतुबमीनार:
दिल्लीचे दक्षिणेक १७.७ किमी. अंतरावेल्या मेहरोली हांगा आशिल्लो संवसारीक नामनेचो ऊंच मनोरो. हो मनोरो ‘कुव्वतुल इस्लाम’ हे मशिदी लागसार आसा. ह्या मनोर्यामचें खरें नांव ‘कुत्ब मीनार’ अशें आसून ताचो अर्थ ‘मदलो खांबो’ असो जाता. इसवी सनाच्या तेराव्या शेंकड्याचे सुर्वेक हो मनोरो दिल्लीचो पयलो सुलतान कुत्बुद्दीन ऎबक हाणें बांदलो आनी ताका ताणें ‘कुत्ब मीनार’ हें नांव दिलें.
हो मनोरो पांच मजली आसून, ताची उंचाय सद्या ७२.५६ मी., तळाचो व्यास १४.४० मी. आनी तेमकाकडलो व्यास २.७४ मी. आसा. सकयले तीन मजले तांबड्या फातरांचे आसून तांचेर सोबीत नक्षीकाम केल्लें आसा आनी तातूंत कुराणांतले आयत कोरांतल्यात. मनोर्यासचें पयलें दार उत्तर दिकेक आसा. पयल्या मजल्याच्या कंगोर्यासचेर जी नक्षी आसा. तातूंत घांटी आनी हेर हिंदू प्रतीकां आसात. ताचो पयलो मजलो तांबड्या पाशाणाचो केला आनी ताका बारा कडो आसात.
वण्टी स्तंभांकित (खांब्याच्यो) आसून वाटकुळे, कोनांकित अशे तरेतरेचे खांबे आसात. संगमरवरी पाशाणापसून तयार केल्लो चवथो आनी पांचवो मजलो वेगळेच धर्तेचो आसा. वाचपाक येतात अशे नागरी लिपींतले आलेख मनोर्यालचेर आसात. तातूंत पृथ्वीराज आनी गोविंदपाल अशीं नांवां मेळटात. चड करून तांणीच ह्या मनोर्यापची डागडुजी केल्ली आसूंये, असो तर्क काडटात. ह्या मनोर्यानच्या भितरल्या भागांत ३७६ सपणां आसून, थंय हवा आनी उजवाड भरपूर आसा. घाटदार आकार आनी उंचाय हांकां लागून ही वास्तू ओडलायणी दिसता. हो मनोरो
