देवळाचे वण्टीचेर आदल्या काळांतलें सुंदर अशें शिल्पकाम पळोवंक मेळ्टा. नग्गर वाठारांत लागींच मुरलीधरचें देवूळ आसा. हें देवूळ वनवासांत आसतना पांडवांनी बांदिल्लें, अशें म्हण्टात. पांडवांच्या काळांतलो एक दुर्बोध असो फातरापटो थंय आसा. ह्या देवळांत कृष्णाची सुंदर मूर्त आसा.
कुलू देगणांतले लोक घटमूट आनी सुंदर आसतात. शेतवड हो तांचो मुखेल वेवसाय. हांगा गंव, मको, बटाट, भाजीपालो, फळां, च्या, देवदार लांकूड, तुतीचीं झाडां तशेंच वखदी झाडांचेंय उत्पादन जाता. कुलू हें उत्पादनाची बाजारपेठ जावन आसा. तेभायर म्होंव, लोकर, पांटले, हातमाग हांचो उद्येग कुलू शारांत चलता.
हांगाचे चडशे लोक ‘कनेत’ आनी ‘डांगी’ जातीचे आसून, कांय ब्राम्हण आनी कांय रजपूत लोकूय हांगा रावतात, आर्य लोक हांगा येवचेपयलीं हो सगळो हिमालय प्रदेश कनेत जातीच्या लोकांनी वापरिल्लो. संस्कृत साहित्यांत ह्या लोकांक ‘कुनिंद’ वा ‘कुलिंद’ हें नांव आसा. डांगी लोकांचें ‘कोली’ हें दुसरें नांव आसा. तांच्या बायलांक समाजांत बरीच स्वतंत्रताय आसा.
कुलू शारांतल्या लोकांचे जिणेंत लोकसमाजाचो बरोच प्रभाव दिसता. ‘डग्गू’ हे समाजीक बहिश्काराचे पध्दतीक ह्या लोकांमदीं बरेंच म्हत्व दिल्लें दिश्टी पडटा. तेचपरी समाजीक आनी धर्मीक विधींक हांगा ‘बंज’ म्हण्टात. हांगाचीं झागडीं पंचांचे मध्यस्थीन पालयतात.
- - कों. वि. सं. मं.
कुल्ली:
(वर्ग – क्रस्टेशिया, अपवर्ग – मॅलॅलोस्ट्रॅका, गण – डेकॅपोडा, उपगण – ब्रॅकियुरा).
कुल्ल्यो जगांत सगळ्याक मेळटात. तांच्यो सुमार ४,५०० जाती आसात. कुल्ल्यो दर्यांत वा साव्या उदकांत मेळटात. कांय कुल्ल्यो भूचर (जमनीर रावपी) आसतात. दर्यांतल्यो कुल्ल्यो दर्यादेगेक सावन ३,६०० मी. खोलायेमेरेन रावतात. भूचर कुल्ल्यो उश्ण प्रदेशांत खूब प्रमाणांत मेळटात. त्यो दर्यांतूय वतात. कारण तांच्या जिवितांतली मुळावी अवस्था (डिंभावस्था) दर्यांत घडटा.
कुल्ल्यो वेगवेगळ्या आकारांच्यो आसतात. ‘पी क्रॅब’ जातीची कुल्ली १.६ मिमी. आकाराची आसता. जपानची ‘मॅक्रोकीइश’ आनी टास्मानियाची ‘स्यूडोकार्सिनस’ ह्यो कुल्ल्यो खूब मोट्यो आसतात. भारतांतल्या चिल्का तळ्यांत मेळपी ‘सिला सेरॅटा’ हे जातीचे कुल्लेची रुंदाय ४६ सेंमी. इतली आसता. कुल्लेचो भायलो आकार लांबोडो वाटकुळो आसता. कुल्लेच्या आंगार निबर अशी कांटयारी देग आशिल्लें कल्ल आसता. हें कल्ल कुल्लेक संरक्षण दिता. कांय वेळार कुल्ली कल्ल सोडटा तेन्ना पर्थून तिच्या आंगार नवें कल्ल चडटा. कुल्ल्यांचें श्वसन क्लोमांवरवीं (gills) जाता.
कुल्ल्यो चड करून हळू चलतात पूण त्यो धांवकूय शकतात. पोर्ट्यूनिडी कुळाच्यो कांय कुल्ल्यो पेवंक शकतात. कुल्ल्यो जितें भक्ष्य खातात. कांय कुल्ल्यो उदकांतल्यो वनस्पती खावपी आसतात. कुल्ल्यांच्या पोटाक ‘पेंदो’ अशें म्हण्टात. तांच्या दोळ्यांक देंठांसारके भाग आसून दोळे सगळेवटेन घुंवडावंक येतात आनी जाय तेन्ना कट्ट्याच्या (carapace) फुडल्या भागांत आशिल्लो खांची भितर ओडून घेवंक मेळटात.
कुल्लेच्या पेंदयाक व्हडल्या आनी ल्हान आकाराचे दांगे मेळून आठ जोडयो आसतात. हातूंतल्यो पयल्यो तीन जोडयो कातीन घट्ट आसून तांचो उपेग अन्न हाताळपाखातीर जाता. हेर पांच जोडयेंतले पांय हेर पांयांपरस मोटे आनी भक्कम आसून तांकां ‘दांगे’ म्हण्टात.
चडशा कुल्ल्यांनी तांतयां फुटून तातूंतल्यान लाख भायर येता. लाख वाडून मोटी जातकच ताचें मेगॅलोफा लाकेंत रुपांतर जाता. साव्या उदकांत रावपी कुल्ल्यांक मुकाजीवी डिंभावस्था नासता. तांतयांतल्यान भायर येवपी पिलांचे कूडीचेर सगळीं उपांगां आसतात आनी पयलें निर्मोचन जायसर तीं आवयच्या आंगाक घट्ट दसून आसतात. ‘पिलोथेरीस’ ही ल्हान कुल्ली कालवांच्या करपांभितर वा तिसरेच्या शिंपयेभितर ‘सहभोजी’ म्हूण रावन कालवाच्या अन्नाचो वांटो आपूण घेता. चडश्यो कुल्ल्यो आपल्या कट्ट्याचेर दर्यांतली वनस्पत, स्पंज आदी वाडोवन, दुस्मानाक दिसूंक फावना अशे तरेन आपली राखण करून घेतात. मनीस कुल्ल्यांचो उपेग खावपाखातीर करता. कॅन्सर पॅग्युरस (ब्रिटन आनी युरोप), कॅलिमेक्टिस सॅपायडस (युरोप), कॅन्सर मॅजिस्टर (अमेरिका) आनी भारतांतल्या सिला सेरॅटा, नॅपच्यूनस पेलॅजिक्स आनी पॅराटेलफ्यूजा स्पिनीजेरा (साव्या उदकांतली) ह्यो कुल्ल्यो खावपाचे नदरेन खूब म्हत्वाच्यो. भारतांत व्हड प्रमाणांत कुल्ल्यो धरपाचो वेवसाय चलता. गोंयांत चोडणेच्यो लाखीच्यो, कुंडयच्यो आनी काणकोणच्यो कुल्ल्यो सुवादीक आसतात. गोंयचे लोक मसालो घालून कुल्ल्यांचें तोणाक करून खातात. तशेंच कुल्ल्यांचे हेर प्रकारुय करून खातात.
बारीक आकाराची कुल्ली खूब फावटीं तिसरेंत (शिंपयेंत) मेंळटा; ही कुल्ली तिसरेंतल्या मांसाचेर जियेता आशिल्ल्यान ती बेंदुल्ल (parasite) कशी जियेता. गोंयांत मेळपी कुल्ल्यांमदीं मुखेल प्रकार म्हळ्यार – सावी वा खारी खडपी कुल्ली, लांब दांग्यांची आनी शिपक्या थिपक्यांची दर्यांत मेळपी पिसोळी कुल्ली, दर्यादेगेर आनी व्हाळांदेगेर मेळपी ‘जांगुल्ली’ ही भूचर कुल्ली.
प्रकार:
नाल्लखावपी कुल्ली: ॲनोम्यूरो उपगणांतली, सीनोबायटिडी कुळांतली ही कुल्ली आंगान मोटी आसता. लांबाय ३० सेंमी. परस चड. हिंद म्हासागर आनी पॅसिफिक म्हासागराच्या व्दीपांत ही कुल्ली मेळटा. जमनींत बिळां करून तातूंत रावता. रातची माडाचेर चडून नाल्ल सकयल उडयता. नाल्लाचें सोण्ण काडून आपल्या मोट्या नाखटान नाल्लाच्या दोळ्यांचेर घाव घालून तो फोडटा आनी नाखटान नाल्लाचें खोबरें भयर काडून खाता. चोरून नाल्ल खावपाचे संवयेक लागून हिका ‘चोर कुल्ली’ अशें म्हण्टात. हे कुल्लेंत खूब तेल सांठयल्लें आसता. एके कुल्लेपसून सुमार एक लिटर तेल मेळटा. चीनी लोक ह्यो कुल्ल्यो आवडीन खातात.
शंखवासी कुल्ली: (गण – डेकॅपोडा, उपगण - ॲनोम्यूरा, कूळ – पॅग्यूरिडी).
ही कुल्ली दर्यादेगेर दिसता. पोट मांसाळ आसता. आपली राखण करून घेवपाखातीर ही कुल्ली एकाद्र्या उदरपादाचो (गॅस्ट्रोपॉड प्राण्याचो) रिकामो शंख सोदून काडून तातूंत रावता. पांखुल्लांची सवी जोडी शंखाक घट्ट धरता आनी पोट शंखांत घट्ट बसता. कुडीची पुराय वाड जातकच ही कुल्ली पोरनो शंख सोडून आपल्या आकारमानाप्रमाण नवो शंख सोदून काडटा आनी तातूंत रावता. हे कुल्लेचे पोट शंखांत आसता आनी तकली भायर आसता. ही कुल्ली जाय तेन्ना तकली भितर
