ताचे ‘ग्रहकौतुक’, ‘जातकपध्दती’, ‘मुहूर्तपध्दती’ हे ग्रंथ नमनेक पावल्यात. ताणें स्वता घेतिल्ल्या वेधांविशींचो नियाळ खोलायेन अभ्यास करुन बरयला.
- - कों. वि. सं. मं.
केशवसुत:
(जल्म: ७ ऑक्टोबर १८६६, मालगुंड-रत्नागिरी; मरण: ७ नोव्हेंबर १९०५, हुबळी-कर्नाटक).
मराठीतलो एक नामनेचो कवी. ताका आर्विल्ल्या मराठी कवितेचो प्रवर्तक अशें मानतात. पुराय नांव: कृष्णाजी केशव दामले. ‘केशवसुत’ हे लिखणेनांव ताका तेन्नाच्या ‘काव्यरत्नावली’ म्हयनाळ्याचो संपादपी नारायण फडणीस हाणें दिलें. ह्याच नांवान तो लोकांमुखार आयलो. खेड, बडोद, वर्धा, नागपूर आनी पुणे ह्य शारांनी ताचें शिकप जालें. शिकता आसतनाच १८८० वर्सा तचें लग्न जालें. उपरांत १८८९ वर्सा मॆट्रिकची परीक्षा पास जातकच १८९७ मेरेन ताणें कांय सुवातींनी तात्पुरत्यो अश्यो नोकर्यो केल्यो. त्या काळांत मुंबय हांगा प्लेग रोगाची सांथ आयिल्ली म्हूण मुंबय सोडून तो खनदेश वाठारांत रावपाक गेलो. सुर्वेक ताणें भडगांव हांगाचे नगरपालिकेचे शाळेंत शिक्षकांची नोकरी धरली. उपरांत १९०१ वर्सा फैजपूर हांगाचे शाळेचो मुख्याध्यापक म्हूण काम केलें. मुखार १९०४ त, ताणें धारवाड हांगा सरकारी शाळेंत मराठी शिक्षकाचे काम केलें.
ताणें भुरगेपणासावन कविता बरोवपाक सुरवात केल्ली. मात १८८५ सावन १९०५ ह्या काळांत खर्या अर्थान कवी म्हूण तो लोकांमुखार आयलो. सद्या ताच्यो सुमार १३५ कविता सांपडटात. काव्य हेंच ताचे जिणेचें उध्धिश्ट जावन आसलें. आपल्या खुबश्या कवितांनी ताणें नवो प्रयोग करपाचो यत्न केलो आनी तातूंत ताका पूराय यस आयलें. संस्कृत आनी मराठी कवींच्या कवितांपरस इंग्लीशींतल्या स्वच्छंदतावादी मनोवृत्तीच्या वर्ड्स्वर्थ, शेली, कीट्स ह्या कवींचो ताच्या कवितांचेर खूब प्रबाव पडिल्लो दिश्टी पडटा.
केशवसुताच्या कवितांतल्यान व्यक्तिगत आत्माविश्काराचें दर्शन घडटा. मनशांमदले मोगाळ संबंद, दादल्या-बायलांमदले मोगाचे धागे, सैम, सामाजीक बंडखोरी आनी गूढ अशी साक्षात्कारी जाणविकाय हे ताचे कवितेचे विशय जावन आसात. ताचे कवितेवरवीं ताचई मेकळी मनोवृत्ती नदरेंत भरता. ह्या मेकळ्या स्वच्छंद मनोवृत्तीच्या आविश्काराक लागून मराठी कवितेंत क्रांती घडून आयली. फुडले पिळगेंतल्या कवींनी आपले नवे कवितेंत हाचो मोट्या प्रमाणांत उपेग केलो. ताच्या ‘भृंग’ (१८९०), ‘पुष्पापत्र’ (१८९२), आनी ‘फुलपाखरू’ (१९००) हे कांय कवितांतल्यान सैमाचे दर्शन घडटा. ‘तुतारी’ (१८९३), ‘नवा शिपाई’ (१८९८), ‘गोफण केली छान’ (१९०५) ह्य कवितांतल्यान ताचे क्रांतिकारक समाजिक विचार दिसून येतात. स्वतंत्रताय, समानताय, बंधुत्व आनी विशाल मानवतावाद ह्या तत्वांचेर आदारुन केशवसुतान आपली कविता घडयली.
गूढ अशा अणभवाची नवलायेन केल्ली अभिव्यक्ती ताच्या कांय कवितांतल्यान दिश्टी पडटा. ताची ‘झपूर्झा’ ही अशीच एक गूढ अणभवान भरिल्ली कविता खूब गाजली. ताच्या हेर गूढ-गुंजनात्मक कवितांनी ‘म्हातारी’ (१९०१) आनी ‘हरपले श्रेय’ (१९०५) ह्या कवितंचो आस्पाव जाता.
केशवसुताची काव्यशैली खूबशी रांगडी आनी राकट जावन आसा. देखून आदल्या पंडीत कवींची अलंकारिक सया तातूंत चडशी दिश्टी पडना. केशवसुतान कविता बरयता आसतना अक्षरगणवृत्तापरस मात्रागणवृत्तांचो चड उपेग केलो. इंग्लीश साहित्यांतल्या ‘सॉनेट’ ह्या छंदप्रकाराचो मराठी कविता बरपावळींत सगळ्यांत पयलो उपेग केशवसुत हाणें केलो. आपल्या काव्यात ताणें कांय नव्या मात्रावृत्तांचोय उपेग केलो. ताणें कांय इग्लीश कविताय बरयल्यात. ताणें एक नाटकूय बरयल्लें, पुण तें उजवाडाक आयलेंना.
केशवसुतल्यो कविता ताच्या मरणाउपरांत, १९१६ त, हरिनरयण आपटे हाणें उजवाडाक हाडल्यो. गोविंदग्रज, बालकवी, रेंदाळकर, कव्यविहारी हांच्यासारके नामनेचे कवी आपणाक केशवसुताचे शिष्य समजताले. केशवसुताच्या कांय कवितांतल्या क्रांतीवादी विचारांचेर खूब वाद जालो. केशवसुताचे प्रतिभाशाली कवितेचो प्रबाव फुडले नवे कवी-पिळगीचेर पडलो. १९६६ वर्सा महाराष्ट्र सरकारान केशवसुताचि जल्मशताब्दी व्हडा दबाज्यान मनयली.
- - प्रा. सुमंत कनयाळकर.
केशवैन, शेषगिरी नारायण:
(जल्म: २२ मार्च १८८९ माळगी-कर्नाटक; मरण: २१ सप्टेंबर १९६४)
सहकार मळावयलो एक नामनेचो जाणकार, स्वतंत्रताय संग्रमातलो फुडारी आनी समाजसेवक.
बापायचें नांव- रामचंद्रराव आनी आवयचें नांव- रुक्मिणीबाय. मूळा नक्षत्राचेर जल्म जाल्ल्यान ताच्या आवय-बापायन ताका केशवैन घरण्याक पोसको दिल्लो. पूण तो त्या घरण्यांत येवचेपयलींच तचो पोसको बापूय नारायण राव हाका मरण आयिल्ल्यान ताका सांबाळपाची आनी ताच्या शिक्षणाची जापसालदारकी ताची पोसकी आवय पद्ममावतीबाय आनी आजी लक्ष्मीबाय हांणी सांबाळ्ळी.
ताचें शिक्षण शिरसी कारवार हांगा जालें. १९०५ वर्सा तो मेट्रिक पास जालो. घराण्याची जापसालदारकी पडिल्ल्यान तो फुडें शिकूंक पावलोना. आपल्या शेताभाटांची देखरेख करून ताणें वेपाराक सुरवात केली पूण वेपारांत बरेंच लुकसाण जाल्ल्यान तो सोडून दिलो.
१९०५ त ‘धी शिरसी रूरल क्रेडिट सोसायटी’चो तो चेअरमेन जालो. १९१३ त ताणें ‘धी शिरसी अर्बन बॅंक’ स्थापन केली. १९६४ मेरेन ते बॅंकेत चेअरमेन, डायरेक्टर, मॅनेजिंग डायरेक्टर ह्या पदांचेर तो आशिल्लो. ताणें आपल्या वावरान हे बॅंकेक नामना मेळोवन दिल्ल्यान लोक शिरसी अर्बन बॅंकेक ‘केशवैन बॅंक’ अशें म्हणूंक लागले. हे बॅंकेच्या सभाघराक ‘केशवैन सभाघर’ अशें नांव दिलां. ताच्य मरणाउपरांत बॅंकेच्या दारांत ताचो अर्दपूतळो उबारलो.
केशवैन विचारांनी गांधीवादी आशिल्लो. हरिजनसेवक संघाचो अध्यक्ष ह्या नात्यान ताणें बरोच सामाजीक वावर केलो. बरींच वर्सा तो रयत संघाचो (Agriculturists’ Association) अध्यक्ष आशिल्लो.
स्वतंत्रताय चळवळींत ताणें मोलाचो वावर केलो. श्री मारिकाबा देवळांत मोनजातीची हिंसा करपाची जी प्रथा आशिल्ली, ती ताणें बंद केली. १९३७ त गांधीजीच्या आदेशाप्रमाण तो कॊंग्रेस प्रतिनिधी म्हूण वेंचून आयलो. गांधीजीन उलो मारल्या उपरांत ब्रिटीश सत्तेआडच्या सत्याग्रहांत ताणें वाटो घेतलो आनि बंदखंड भोगली. स्वतंत्रताये उपरांत ताणें आपल्य भोंवतणच्या वाठारांत शिक्षणसंस्थाची थापणूक करपाखातीरूय वावर केलो. बर्याच हेर संस्थांकडेन ताचो संबंद आशिल्लो.
- - एस्. एम्. कृष्णराव
