पदांय बरयल्यांत. तातुंतलीं साठ पदां काव्य संग्रहांतल्यान उजवाडाक आयल्यांत. तेभायर पणजेच्या म्हामाय कामत हांच्या घरांत मेळिल्ल्या ‘संतकृपा’ नांवाच्या एका बाडांत बरींच पदां मेळ्ळ्यांत. ताणें सुमार तीस चाळीस गवळणी बरयल्यात. ताच्या आर्यांचेर मोरोपंताचो प्रभाव पडला. मोरोपंत हो विठ्ठल केरीकार हाच्या काळांतलो आसून ताचे हयातींत मराठी किर्तनकार ताच्यो आर्या म्हण्टाले. हे किर्तनकार गोंयांत येताले. तातूंतल्यान वा हेर खंयच्याय प्रकारान केरीकराक मोरोपंताच्या आर्याची खबर मेळ्ळी आसूं येता आनी तांचो प्रभाव ताचेर पडूं येता. ताच्या आर्यांचेर जसो मोरोपंताचो प्रभाव पडला तसोच ताच्या पदाचेर अमृतराय, देवनाथ, गोविंद वणीकर हांचो प्रभाव पडला. तेचपरी एकनाथाच्या सारक्यो गवळणी बरोवन ताणें एकनाथाचें अनुकरण केलां.
ताणें बरयल्ली एक भुपाळी (घनश्याम सुंदरा---) जी नामनेचो मराठी शाहीर होनाजी बाळ हाची भुपाळी म्हणून मान्यता पावल्या हे संबंदी वाद आसा. गोंयचो एक नामनेचो कवी दा. अ. कारे हाणें विठ्ठ्ल केरीकर आनी होनाजी बाळ हाचे कवितांचो तुलनात्मक अभ्यास आनी दोगांयच्या कार्यकालाचें कोश्टक मांडून अशें अनुमान काडलें की होनाजी बाळ हाची भुपाळी म्हूण मान्यताय पाविल्ली भुपाळी ही मुळांत केरीकराची आसा आनी होनाजी बाळ हाणें शब्दांत थोडोसो बदल करुन ती आपल्या नांवांन उजवाडायली. दोनांय भुपाळींचें एक एक कडवें हांगा दिलां.
विठ्ठल नृसिंग हाचें कडवें-
- घन:श्याम सुंदरा माधवा अरुण उदय झाला
- उठि लवकरि वनमाळी उदयाचळीं मित्र आला॥धृ॥
- घरोघरीं दीप अखंड त्याच्या सरसाउनि वाती
- गीत गाति गोपिका नंदसदनसि येतीं जाती
- प्रवर्तुनि गृहकाम रंगमाळा घालूं पाहती
- आनंदकंदा प्रभातसमयो उठ सरली राती
- काढिति धारा क्षीरपाने धेनू हंबरताती
- द्वारि उभे गोपाळ तुजला हांक मारूं पाहती
- सुमनहार वनमाळा कंठीं लेयीं गुंजमाळा
- हातीं बेतकाठी बरवा कांबळा घेई काळा
- जगजीवना मधुसूधना मनमोहना जगत्पाला
- क्षुधित बहु वासरें धेनुच्या स्तनिं पान्हा आला॥२॥
- होनाजी बाळ हांचे कडवें-
- घन:श्याम सुंदरा श्रीधरा अरूणोदय झाला
- उठि लवकरि वनमाळी उदयाचळ मित्र आला॥धृ॥
- घरोघरीं दीप अखंड त्याच्या सरसावुनि वातीं
- गीत गाति सप्रेमें गोपी सदना येतीं जाती
- प्रवर्तोर्नि गृहकामीं रंगावळि घालुं पाहती
- आनंदकंदा प्रभात झाली उठ सरली राती
- काढीं धार क्षीरपात्र घेउनि धेनू हंबरती
- द्वारि उभे गोपाळ हांका मारूंनि तुज पाहती
- हें मुक्ताहार कंठिं घालिं या रंगमाळा
- हातीं वेत्रकाष्ठ बरवें कांबळा घेई काळा
- मम आत्मज मधुसूधना हृषिकेशि जगत्पाला
- लक्षिताति वासुरें हरि धेनुस्तनपानाला॥२॥
- - कों. वि. सं. मं.
केशर:
(मरठी-केशर; हिंदी-केसर, झाफ्रॉन; गुजराती-केशर; संस्कृत-कुंकुम; इंग्लीश-मेडो क्रोकस, सॅफ्रन क्रोकस; लेटीन-क्रोकस सॅटायव्हस; कूळ-इरिडेसी). सुवासीक आनी घमघमीत वासाचो एक पदार्थ.
केशराचें फूलझाड ल्हान आसून ताका जमनींत मुंडल्यो आसतात. ताचेपसून केशराक जमनीचेर रेखाकृती, तणासारकीं पानां येतात. फुलां एकोडीं, जांबळ्या रंगाचीं, नळ्येवरीं आसतात. तातूंत हळडुवे-किंजल (styles) आनी केशरी किंजल्क (stigma) आसतात. दरेक किंजल्क नळयेसारको आसून २५ मिमी. लांब आसता. किंजल्काचे सगळे मेळून वट्ट तीन भाग आसतात. किंजल्काचे नळयेचो आकार सकयल अशीर आनी वयर रुंद आसता. किंजल्क एकोडे नाजाल्यार तिनांच्या चोम्यान हळडुव्या परागकोशाक लागिल्ले आसतात.
आशिया मायनर मदले ‘लेव्हंट’ हे रोंपयेंचें मुळ्स्थान जावन आसा.‘भावप्रकाश’ ह्या संस्क्रृत ग्रंथांत केशराचो ‘कुंकूम’ असो उल्लेख येता. ताचेवेल्यान केशराचें उत्पादन आनी वेपार पूर्विल्ल्या काळासावन काश्मीरांत चलतालो आसूंये, अशे म्हण्टात. रोमन, ग्रीक आनि हिव्रू हांच्या काळांत केशराचि लागवण जाताली. सुर्वेक ग्रीकांचो शाही रंग केसरी आसतालो. केशरी रंगाचे शिवर दरबरांत आनी नाटकघरांत उडयताले. बाबर आनी जहांगीर हांच्या काळांतल्या लेखांत काश्मीरांत चलपीं केशराच्या वेपाराचो उल्लेख आयला. खूब वर्साआदीं सिलिशियांतल्या कॊरीकस ह्या गांवांत केशराचें खूब उत्पादन जातालें. धाव्या शतमानांत अरब लोक स्पेनांत केशराचीं लागवण करताले. तें वखदी आशिल्ल्यान मध्ययुगांत ताकां बरेंच म्हत्व आयलें. ज्यू लोकांनी पयलींसावन केशराचो मसालो, वखद, रंग म्हून उपेग केला.
केशराची लागवण आनी उत्पादन स्पेनांत व्हड प्रमाणांत जाता. तेभायर चड उण्या प्रमाणांत फ्रांस, ग्रीस आनी प्रशियांत केशराचें उत्पादन जाता. चीन, पाकिस्तान आनी भारतांतूय केशराची लागवण करतात. भारतांत काश्मीरांतल्या १६४३ मी. उंचायेवेल्या पांपूर गांवांत केशराची लागवण करतात.
केशरांत प्रिक्रोक्रिसीन (pricrocrocin) हो कोडू घटक, तांबड्या रंगाचें द्रव्य ‘पोलीक्रोयट’ (polychroite) वा ‘क्रोसीन’ (crocin), रंग नाशिल्लो क्रिस्टलायन नॉनरॅड्युसींग (colourless crystalline non-reducing) पदार्थ, क्रिस्टलायन हायड्रोकार्बन (crystalline hydrocarbon) आनी साप थोड्या प्रमाणांत उडून वचपी (volatile) तेल आस्पावता.
केशराचे लागवडीखातीर एप्रिल, मे आनी जून म्हयन्यांत जमीन तयार करतात. ही लागवड देंवती आशिल्ले जमनींत करतात. लागवड करचे पयलीं आठ वर्सा कसलेंच पीक जमनींत काडिनात. सुरवेक जमीन नांगरून सारें घालतात. लागवड करपाखातीर काडिल्ल्यो केशराच्या रोंपयांच्यो तीन वर्साच्यो मुंडल्यो जमनींत १० सेंमी. खोल वळीन रोयतात. दोन वळींमदीं २० सेंमी. सुवात सोडिल्ली आसता. दर ४-५ वळींउपरांत खोल आनी रूंद चर मारतात. एक फावत मुंडल्यो रोयतकच सुमार १४ वर्सा मुंडल्यो रोवपची गरज पडना. ह्या काळांत तांकां सारें वा उदक दिनात.
केशराक येवपी फुलां, सप्टेंबर आनी नोव्हेंबर म्हयन्यांत फांतोडेर एकठांय करतात. उपरांत केशराच्या फुलांतले किंजल्क काडून भट्टेर सुकयतात. सुकयल्या उपरांत किंजल्क कुरकुरीत जाता. ताजो मोडून पिठो करतात. ह्या पिठ्याक उंची केशर म्हणतात. सुमार अर्द किग्रॆ. उंची केशर तयार करपाक साठ हजार फुलां लागतात. उंची केशर तयार करून उरिल्ल्या ‘परागकोश’ आनी पाकळ्यासावन सादें केशर तयार करतात. सुकिल्ली फुलां उदकांत बुडोवन तातूंत हेर झाडांचीं फुलां आनी रसायनीक रंग भरसून हाचेपरसूय हलके केशर तयार करतात.
केशर चड करुन खावपाच्या पदार्थाक रंग आनी सुवाद दिवपाक वापरतात. तें मिठाय, लोणी, चीज, केक, खीर, लाडू, साकरभात आदी खाणांनी वापरतात. केशर वखदी आसून तें कामोत्तेजक, भूक वाडोवपी, मुतूंक निवळ करपी, बायलांची म्हयन्याची पाळी सुरू जावंक मदत करपी, उत्तेजक आनि दुखीचेर वखद म्हूण वापरतात.
- - प्रा. प्रेमानंद गो. फडते
केशव दैवज्ञ:
(कार्यकाळ: १५ वो शेंकडो)
एक भारतीय ज्योतिशशास्त्रज्ञ. हो कोंकण दर्यादेगेवेल्या नंदिग्राम गांवांत रावतालो. हाणें वैजनाथ नांवाच्या गुरूकडेन आपलें शिकप घेतलें. ताजो बापूय कमलाकार आनी चलो गणेश हे दोगूय व्हड ज्योतिशी आसले.
