उपेग करतात. मोडशी, अल्सर, ह्या सारकिल्ल्या रोगांचेर उपाय म्हूण पिकिल्लीं केळीं खातात. आफ़्रिकेंत केळ्यांपसून ‘बीयर’ हें मादक पेय तयार करतात. केळ्यांच्या पिठापसून ‘चीयीस्ट’ (जीवनसत्व-ब) तयार करतात. केळीच्या कांडातली मदली धवी काणी, दक्षिण भारतांत तशेंच आफ्रिकेंत भाजी म्हूण वापरतात. आवयच्या दुदाचें प्रमाण वाडोवपाखातीर आफ्रिका देशांत केळीच्या कांडाचो रोस घेतात. केलीच्या कांडापसून ‘खळ’ (starch) तशेंच कागद तयार करतात. केळीच्या पानांचो म्हळ्यार ‘खोल्यांचो’ गोंयांत तशेंच दक्षिण भारतांत जेवपाखातीर वापर करतात. हिंदू धर्मांत देवाक नैवेध्य दाखोवपाखातीर पानां वापरतात. केळीच्या दांडार्यांपसून दोरयो तयार करतात.
रानकेळ: हे केळीचे तीन प्रकार आसात..
१. हॅलिकोनिया अंगुस्टिफोलिया.
२. हॅलिकोनिया बिदाई.
३. हॅलिकोनिया मेटॅलिका..
रानकेळीचे झाड दारांत सोबेखातीर लायतात. हे केळीक पानां मनभुलयणी आनी सोबीत आसतात. हे केळीक तीन कप्प्यांचीं फळां येतात आनी फळांत तीन बियो आसतात. हीं केळीं खावपाखातीर वापरिनात.
- - विश्राम गांवकार
केळकार, पांडुरंग अनंत:
(जल्म: १९ एप्रिल १९३१, ब्रह्मा करमळी- सत्तरी).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें माध्यमिक शिक्षण मरठींतल्यान घेतलें. तो शेतकामती आशिल्लो. ‘राश्ट्रीय कॉंग्रेस गोंय’ संघटनेचो तो वांगडी आसलो. सुटके चळवळीच्या काळांत ताणें गुपीत बसकांनी वांटो घेवप, लोकांमदी वचून राश्ट्रवादी प्रचार करप असलीं कामां केलीं.
लोकांक शिक्षण मेळचें म्हूण ताणें शाळा काडल्यो आनी तेखातीर वावर करुंक लागलो. ३० ऑक्टोबर १९५५ दिसा पोर्तुगेज पोलिसांनी ताका धरलो आनी पणजी ठाण्यांत व्हेलो. उपरांत पोर्तुगेज सरकारच्या प्रादेशिक लश्करी न्यायालया मुखार (Territorial Military Tribunal) चवकशी जातकच ताका तीन वर्सा बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. २ फ़ेब्रुवारी १९५८ दिसा ताची बंदखणीतल्यान सुटका जाली फुडें तो परतो सुतके चळवळींतल्या वावरांत वांटो घेवंक लागलो. १९७३ वर्सा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
केळकार, विध्याधर शंकर:
(जल्म: १९३७, धावें-सत्तरी; मरण; एप्रिल १९७२).
गोंयचो सुटके झुजारी. १९५५ वर्सा सावन तो ‘राश्ट्रीय कॉंग्रेस गोंय’ संघटनेचो वांगडी आसलो. सुटके चळवळीच्या काळांत तो राश्ट्रवादी वावरांत वांटो घेतालो. २६ जानेवारी १९५५ दिसा सत्तरी तालुक्यांतल्या धावें वाठारांत, सुटके झुजारी गोविंद हरी भावे शास्त्री फुडारपणाखाल सत्याग्रह जाल्लो, तातूंत ताणे वांटो घेतिल्लो. पोलिसांनी ताका धरलो. उपरांत पोर्तुगेज सरकारच्या प्रादेशिक लश्करी न्यायालया मुखार चवकशी जाली आनी ताका पांच वर्सा बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली.
३१ डिसेंबर १९५७ दिसा ताची बंदखणीतल्यान सुटका जाली. फुडें तो परतो राश्ट्रवादी वावर करूंक लागलो. १८ जून १९८६ दिसा गोंय सरकारान, सुटके झुजांतल्या ताच्या वावरचो मरणोत्तर भोवमान केलो.
- - कों. वि. सं. मं.
केळवण:
मंगलकार्यावेळार उत्सवमुर्तीक वा यजमानक खोसयेन ज्यो भेटी दितात, ताका ‘केळवण’ म्हण्टात. केळवण म्हळ्यार एक अर्थान अहेरुच. पयलीचे मुस्तींत अहेर नाशिल्लो कोणागेरुय लग्न वा मुजीसारकें मंगलकार्य आसले की ते उत्सवमुर्तीक आनी यजमानाक केळवण करपाची चाल आशिल्ली. अजुनूय ही रीत चालू आसा. गोंयात आनी गोंयाभायरूय ही रीत चलता. हिंदूवरी किरिस्तांव आनी मुसलमान हांच्य मदीय ही रीत दिश्टी पडटा. जांच्या घरांत मंगल कार्य जावपाचे आसता, तांचे खोसयेंत भर घालप, उत्सवमुर्तीचे म्हत्व वाडोवप, आनी मंगलकार्य करपी यजमान्यांचो अर्थीक भार कमी करप, ह्या हेतूंनी ही प्रथा सूरू जाली. ती अजुनूय चालू आसा.
केळवणीचे दोन प्रकार दिश्टी पडटात:
घरची केळवण:घरांत मंगलकार्यानिमतान, पुण्याहवचन देवकारें करतात त्य वेळार सोयरींधायरीं, इश्टइश्टिणी, शेजारी जमतात आनी केळवण म्हूण उत्सवमुर्तीक भेटवस्तू दिवन आशीर्वाद दितात. चलयेच्या लग्नावेळार व्हंकलेक कांसारकडल्यान चुडो भरल्या उपरांत हेर सवायशिणी बायलांक कांकणां घालतात आनी व्हंकलेक केळवण करतात.
भायली केळवण: जेन्ना एकाद्र्याचें लग्न वा मूज आसता, तेन्ना ते उत्सवमुर्तीक ताच्यो इश्टइश्टिणी, सोयरींधायरीं आपल्या घराकडेन आपोवन व्हरतात. ताका बरें जेवण दिवन, आपल्याक तांकता ते प्रमाण भेटवस्तू दिवन केळवण करतात. चल्याच्या मुजी वेळार तेचपरी पुताच्या आ धुवेच्या लग्नावेळार जांवयांक आनी धुवेक अगत्यान कुळारा व्हरून भोवमान करपाची चाल आसा. लग्न, मूज ह्या बंधनांत अडकुचेपयलीं मेकळेपणान एकामेकांक मेळप ह्या निर्मळ हेतून ही रीत करतात. गावडो आनी हेर समाजांत लाडवांची आ केळ्यांचीय केळवण करतात. त्या वेळार संवसारांक उपेगी पडपी आयदनां हाडून तातूंत लाडू वा केळी भरून दितात. कांयकडेन भांगराची वस्त, कपडे, आयदनां दिवन केळवन करतात.
काळाप्रमाण ही पध्दत बदलत गेल्या. आतां आमंत्रणपत्रिकेचेर ‘केळवण हाडची न्हय’, ‘धाडची न्हय’ वा ‘ करची न्हय’ अशी विनवणी करतात. हाकालागून फुडाराक ही पध्दत उरत कांय ना, हेविशीं दुबाव आसा.
- - रविंद्र र. म्हाड्डोळकार
केळेकार, गिरिजाबाय:
(जल्म: ५ ऑक्टोबर १९०३, बांदोडें-फोंडें; मरण: ३ जुलय १९८२, बांदोडें-फोंडें).
गोंयच्या अंत्रुज (फोंडें) म्हालांतली एक व्हड संगीत कलाकार. बापायचें नांव वामनराव आनी आवयचें नांव राधाबाय. तिच्या घराण्याचे परंपरेंतल्यान तिका संगीतकला अवगत आशिल्ली. तिच्यो सेगीत तीन पिळग्यो संगीत्कलेची साधना करीन आयल्यात. खानदानी पध्दतीन गोंयांत संगीत कला हाडपी तिची आजी सरस्वतीबाय हिचेकडल्यान तिणें संगीतकलेचे मुळावें शिक्षण घेतलें. तिका तीन भाव आनी इकरा भयणी मेळून चवदा भावंडां. ज्योत्स्ना भोळे ही नामनेची गायिका गिरिजाबायची एक भयण.
पिरयेच्या २२ व्या वर्सा गिरिजाबाय मुंबय गेली. थंय तिणें विलायत हुसेन खाँ ह्या नामनेच्या गवयाकडेन ‘गंडा’ बांदून घेवन, ताका गुरू मानुन पांच वर्सा ताचेकडल्यान गायनकलेचें फुडलें शिक्षण घेतलें. मूळचो गोड आवाज तातूंत शास्त्रीय गिन्यानाची भर पडिल्ल्यान, पिरायेच्या २५ व्या वर्सा मुंबय आकाशवाणीर शास्त्रोक्त गायन, नाट्यगीतां, भक्तिगीतां, भावगीतां सादर करून तिणें रेडिआओ आर्टिस्ट म्हूण नामना मेळयली.
गायनकलेवांगडाच तिका नाट्यकलेचीय आवड आशिल्ली. बांदोडेच्या महालक्ष्मी रामनमी उत्सवांत ती वेगवेगळ्या नाटकांनी वांटो घेताली. ह्याच काळांत मुंबय ‘रेडिओ स्टार्स’ नावाचे नाटक कंपनीची थापणूक जाली. हे कंपनीन काडिल्ल्या ‘बेबी’ ह्या नाटकांत तिका बेबीची मुखेल भुमिका मेळ्ळी. हे भुमिकेंत तिणें बरेंच नांव मेळयले. त्यावेळार हिराबाई बडोदेकर सोडल्यार बायल्यो चडश्यो नाटकांत काम करी नासल्यो. पूण तिभें आपली भयण केसरबाय हिच्या वांगडा रंगमाचयेर पवल दवरलें आनी कुमूद सुखटणकार, भालचंद्र लाड, कृष्णा नाडकर्णी, कृष्णाबाय जोशी, मोहन संजगिरी, नंदू खोटे ह्या सारक्या जायत्या फांकीवंत कलाकारांची संगत जोडली.
