लिटरेचर’ (१९७०), डॉ.जुजे परैर हाचें ‘कोंकणी अ लँग्वेज’ (१९७१) आनी ‘लिटररी कोंकणी’ (१९७३), नागेश सोंदे हांचे ‘कोंकणी भाशेचो इतिहास’ (१९८१), फादर आंतोन पेरैर हाचें ‘द मेकर्स ऑफ कोंकणी लिटरेचर’ (१९८२), डॉ. ओलिव्हिन्य गोमिश हाचें ‘कोंकणी सरस्पतिचो इतिहास’ (१९८९). श्रीपाद देसाय हाच्या कोंकणी शब्दकोशाच्या चवथ्या भागांत (१९९०) कोंकणी भाशेची कुळकथा नांवाचो व्हडलो लेख आसा. एकोणिसाव्या शेंकड्यासावन कोंकणी भाशेक आनी साहित्याक नवी दिका लाबली. कोंकणी नेमाळीं सुरू जालीं. कथा, कादंबरी, नाटका, भोंवडेवर्णन, आत्मचरित्र, व्यक्तिचरित्र, लेख, अणकार, कविता, एकांकी, भुरग्यांलें साहित्य अशें विंगडविंगड प्रकारांचें तोलामोलाचें साहित्य कोंकणींत येवंक सुरू जालें. कांय शाळांनी प्राथमिक शिकप कोंकणींतल्यान सुरू जालें. शाळांनी कोंकणी तिसरी भास म्हूण आनी कॉलेजींत दुसरी भास म्हूण शिकोवंक सुरुवात जाली. गोंयच्या विद्यापिठांत कोंकणी एम. ए मेरेन पावल्या. कोंकणीचीं पाठ्यपुस्तकां बारावी वर्गामेरेन गोंय माध्यमिक आनी उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ तयार करता. बी. ए. आनी एम. ए. च्या मळार कोंकणी पुस्तकां गोंय विद्यापीठ थारयता.
एकुणिसाव्या आनी विसाव्या शेंकड्यांत कोंकणीची सेवा करुन सर्गेस्त जाल्ले कांय मुखेल मनीस अशें आसातः डॉ. जोकीम एच्. द. कुन्या रिवारा, फादर आंजेल माफे, फादर सेबेस्त्यांव दाल्गाद, दोतोर जर्सन द कुन्य, एदुआर्द जुजे ब्रुन द सौझा, लुकास रिबेरो, कार्लुश त्रिन्दाद दीयश, लिगोरियु दा कॉश्ता, श्रीमती अमुला शणै, इनासियु शावियेर द सौझा, सेबेस्त्यांव साल्वादोर द जेजू दीयश, सेबेस्त्यांव तियोतिनियु द सौझा, श्रीमती दोना बारैत, मिंगेल फिलिप, फ्रांसिस्कु लुइस गोमिश, बेर्नादु संताना पाचेकु, जुजे मारीया डायस, फ्रांसिस्कु आराव्ज, शणै गोंयबाब, जॉकिम आंतोनियु फेर्नांदिश, रामचंद्र शंकर नायक, काशीनाथ श्री.नायक, रामचंद्र पा. वैद्य, बाकीबाब बोरकार, फादर सिल्वस्टर मिनेझीस, फादर रायमुंद मास्कारेन्यश, फेलिक्स पौल नोरोन्य, लुईस मास्कारेन्यस, लुईस बुतेल्यु, डॉ. मारियानु सालदान्य, फादर जुजे द सांता रिता इ सौझा, रंगनाथ प्रभु, नारायण एन्. पै, लक्ष्मणराव सरदेसाय, अलेक्सियो सि. फ्रांसिस्को, फाउस्तीन डि सौझा, शंकर भांडारी आनी डॉ. रघुनाथ वि. पंडित.
-फादर प्रताप नायक (जे. स.)
कोंकणी साहित्यः संस्कृतापसून जल्मल्ल्यो हेर आर्विल्ल्यो भासो म्हळ्यार हिंदी, गुजराती, मराठी, बंगाली जेन्ना उदेल्यो, तेन्नाच कोंकणी भाशेचो जल्म जाला जावंये. चवदाव्या शेंकड्यांतलो मराठी कवी संत नामदेवाच्या एका गौळण गीतांत कोंकणी भाशेचो स्पश्ट उल्लेख मेळटा. सोळाव्या शेंकड्यांत पोर्तुगेज लोक गोंयात येवचेआदीं कोंकणींत साहित्य आशिल्लें. पंदराव्या-सोळाव्या शेंकड्यांतलो कवी कृष्णदास शामा हाका कोंकणींतलो पयलो बरोवपी म्हणूं येता. ताणें ‘श्रीकृष्ण चरित्रकथा’ ह्या मराठी काव्यावांगडाच ‘अश्वमेदु’, ‘रघुनाथ वंशाची कथा’ ह्यो कोंकणी भाशेंत कथा बरयल्लो आनी कोंकणीक मोलादीक अशें गद्य साहित्य दिलें.
१६ व्या शतमानांत पोर्तुगेजांक लागून गोंयांत छापखानो आयलो (१५५६). पयलो छापखानो रायतूक (राशोल) ह्या गांवांत स्थापन जालो. कोंकणी – मराठी पुस्तकां छापपाखातीर पोर्तुगेजांनी रोमी लिपी उपेगांत हाडली. देशी भासांचे उच्चार रोमी लिपींत उक्ते करपापासत रोमी लिपीची एक नवी पध्दत तयार केली. रोमी लिपींतलें छापणावळीक लागून कोंकणी – मराठींत बरेंच साहित्य तयार जालें. पूण देवनागरी लिपीकडलो तिचो संबंद तुटलो आनी हेर भारतीय भासांकडल्यान कोंकणी कुशीक पडली. तिच्यांत हिस्पाभायर पोर्तुगेज उतरां रिगलीं आनी रोमी लिपींतलें कोंकणीचें रूप थोडें भोव वेगळें दिसून लागलें.
१६७४ त इन्क्विजिशनांत (धर्म समीक्षक मंडळ) छापखानो बंद केलो आनी अशेतरेन सुमार १२५ वर्सांच्या साहित्य निर्मणेच्या काळाची अखेर जाली. ह्या काळाक धर्मप्रसारक काळ अशें म्हणूं येता. ह्याच काळांत कोंकणीचे म्हत्वाचे अशे ग्रंथ उजवाडाक आयले. इंग्लीश धर्मप्रसारक फादर थॉमस स्टीफन्स (१५४९-१६१७) हाचो ‘दोत्रीन त्रिश्तांव’ (१६२२- क्रिस्ती धर्मतत्वां), ‘आर्त द लिंग्वा कानारीन’ (कोंकणी भाशेंचें व्याकरण -१६४०); पोर्तुगेज धर्म प्रचारक दियोग रिबैर हाचे ‘वॉकाबुलरी द लिंग्वा कानारीन’ (कोंकणी भाशेची उतरावळ) आनी ‘दिक्लेरेसांव द दोत्रीन क्रिस्ता’ (१६३२- किरीस्तांव धर्मतत्वांची विस्कटावणी); फादर मिंगेल द आल्मेदा हाचो ‘वनवाळ्यांचो मळो’ (१६५८); फादर आन्तोन्यु द साल्दान्य हाचें ‘आचार्यवंत भक्त संत आंतोनी’ (१६५५ सांतु आन्तोनीचीं अचर्यां); फादर जुआंव द पेद्रोज (१६१५-१६७२) हाचें ‘देवाचीं एकांग्र बोलणीं’ (१९६०). थळावे भाशेक आदार आनी उर्बा दिवपाची सुरवेची नीत कुशीक सारून कोंकणीक पुराय चेपून उडोवपाची नीत सरकारान आपणायली. तेवेळचो वाय्सरॉय कॉन दी आल्वार हाणें तिका मुळासकट हुमटून उडोवपाचे यत्न केले आनी तीन वर्सांभितर ती ना जावंक जाय, अशें १६८४ वर्सा फर्मान काडलें.१७३१ वर्सा पवित्र धर्म समीक्षक मंडळान थारायलें की, किरिस्तांवांनी हाचेमुखार आपली आवयभास कोंकणी सोडून पोर्तुगेजूच वापरुंक जाय. १७४५ वर्सा आर्चबिशप लॉरेन्स द सान्त मारीया हाणें सगळ्या किरिस्तावांनी पोर्तुगेज उलोवंक जाय, अशी थारावणी केली. पवित्र धर्म समीक्षण मंडळ १८१२ वर्सा बंद जाले. पूण ताचे आदींच कोंकणी भास आनी साहित्य हाचें चड लुकसाण जाल्लें.
कोंकणीचेर हाडिल्ल्या चेपणाक लागून कोंकणी भास आनी साहित्य हेर भारतीय भासांपरस खूब फाटीं पडलें. पोर्तुगेजांचे धर्मनितीक आनी भासनितीक लागून गोंयकार तीन वांट्यांनी वांटून गेले. कांय गिरेस्त आनी शिकिल्ल्या घराब्यांनी आपल्या संस्कृतीक वेव्हाराची आनी घरची भास म्हूण पोर्तुगेज आपणायली, तर पोर्तुगेजांच्या राजकारणाक लागून भारतीय संस्कृतीपसून पयसावल्ल्या हिंदू गोंयकारांनी घाटा पलतडची मराठी भास आपली संस्कृतीक भास म्हूण आपणायली. कांय गिरेस्त गोंयकारांनी पोर्तुगेज भास आपणायली तरी किरिस्तांव भोवजन समाज कोंकणी उलयतालो आनी थोडो वेळ शिकिल्ली सक्तीची पोर्तुगेज भास विसरून, पूण पोर्तुगेज शिकतना शिकिल्ली रोमी लिपी आपणावन तो रोमींतल्यान कोंकणी बरोवंक लागलो. सरकाराचो वा इगर्जीचो आदार नाशिल्ल्याकारणान जें रोमी लिपींत साहित्य निर्माण जालें तें किरकोळ धर्मीक साहित्य.
ह्याच वेळार पोर्तुगेज सरकाराचो मुखेल सचिव म्हूण गोयांत आयिल्ल्या हेलियोदोरु द कुन्य रिव्हार (१८००-१८७९) हाणें एक मोलादीक ग्रंथ बरयलो. ताचें नांव ‘Ensaio Historico da Lingua Concanim’ (कोंकणी भाशेचेर इतिहासीक निबंद-१८५७).
दोतोर कुन्य रिव्हाराच्या पावलार पावल दवरून आनीक जायत्या पंडीतांनी कोंकणी भाशेचेर संशोधन केलें. तातूंतली कांय म्हत्वाचीं नांवां हीं - डॉ. जुजे जेर्सन द कुन्य: ‘कोंकणी भास आनी साहित्य’ (१८८१-Konkani Language And Literature). ह्या ग्रंथांत तो कोंकणी भाशेचें मूळ सोदून काडटा आनी कोंकणी ही एक स्वतंत्र भास आनी ती खंयचेच भाशेची बोली न्हय, अशें मांडटा. ह्या काळांत जरी जायते विद्वान जाले, तरी प्रतिभावान बरोवपी जाले ना. आयच्या काळांत ललित साहित्याची पयली निर्मणी करपी म्हळ्यार एदुआर्द जुजे ब्रुन द सोउझ (१८३६-१९०५). कोंकणींतले पयलें खबरापत्रय ताणें काडलें. पुण्यांत २ फेब्रुवारी १८८९ दिसा ‘उदेंतेचें साळक’ ह्या नेमाळ्याचो उदय जालो.
कोंकणींतली पयली वयली समाजीक नवलिका बरोवपाचो मानूय ताकाच फाव जाता. ‘क्रिस्तांव घराबो’ ही १८९१ वर्सा उजवाडाक आयिल्ली नवलिका म्हळ्यार त्या काळच्या गोंयच्या समाजीक आनी कुटुंबीक जिविताचें मनभुलोवणें चित्र. तातूंत मनीस सभावाचे तरातरांचे नमुने पळोवंक मेळटात. वायट चालिरितींचेर तो आपली लिखणी चलयता. हे नवलिकेचे प्रस्तावनेंत ब्रुन द सोउझ रोमी लिपींत कोंकणी
