गोपाळ काल्यांतलीं हीं कांय हुमाणीं:
नाडी झिजली कधी वाडली
ताच्या गळ्यांत लावली दोरी
हात लायल्यार बोबाट मारी
रे कानोबा सांगबा त्याचें नांव
(जाप- घुमट)
भांडयो तुरु तुरु करतालो
सियोर तिचे भोंवती भोंवतालो
तांवडे घालून धवें काडितालो रे
(जाप- दातें)
आपल्या घोवाचें वा बायलेचें नांव घेवपाचो जो प्रकार आसा, तातूंत लोकवेदाची गिरेस्तकाय मेळटा. हें नांव घेवप एकेतरेचें शीघ्र काव्यूच म्हणूं येता.
भांगराचे ताटलेंत रुप्याची वाटी
--- घोरेता सगळे राती
पोक्या पणसाक पाक चड
--- गावड्याक राग चड
वयल्या रानां फुलल्या पत्री
---च्या हातांत मोतयां सत्री
मंगळूरी कोंकणी लोकां तोंडांत हीं हुमाणीं घोळटात.
भरती आयल्यार जीव वता सुकती आयल्यार मरता.
(जाप- तेलाच्या दिव्यांतली वात)
आडायेन कातरल्यार चक्र, दिगायेन कातरल्यार शंख
(जाप- कांदो)
दांत आसा चाबूंक, चाबना. कोण?
(जाप- फणी)
घुंवता तो चलना. कोण?
(जाप- रस्तो)
अनेक दोळे पूण रडून रडना
(जाप- बटाट)
भुरग्यांचें साहित्य: पयलें वयलें भुरग्यांक शिकोवपाचें मुळावें कोंकणी पुस्तक, बारांव द कुंभारजुआ, तोमाज मौरांव हाणें तयार केल्लें, अशें म्हण्टात. शणै गोंयबाबान भुरग्यांखातीर ‘भुरग्यांलो इश्ट’ हें पुस्तक बरयिल्लें. युरोपी काणयेचो अणकार करुन बरयिल्लें ताचें ‘जादूचो जुंवो’ नांवांचें पुस्तक १९६८ त उजवाडाक आयलें. गोदुबाय केळेकार हिणें ‘फुलत्यो कळयो’ (१९५७) हें भुरग्यांखतीर काणयांचें पुस्तक उजवाडाक हाडलें. १९६४ त, ‘घुमचे कटर घुम’ हें विनोदी पुस्तक अ. ना. म्हांबरो हाणें बरयल्लें. बयाभावान १९५० त ‘देखदिण्यो काणयो’ हें पुस्तक उजवाडायलें.
हालींच्या काळांतलीं भुरग्यांखातीर बरयल्लीं कांय पुस्तकां हीं: चंद्रकांत केणी हाचें ‘फुलांचो हात’; ओलीव्हीन्यु गोमीसाची ‘सुपुल्लो काणयां पांटुलो’ (१९७५), ‘भारत आमचो देश’ (१९८२) आनी ‘डॉ. फ्रांसिश्कु लुईश गॉमिश हाची जीण’; पुंडलीक नायक हाची ‘रानसुंदरी’ ही कवन काणी (१९७४); रमेश वेळुस्कार हाचीं ‘भुंक भुंक भिशू’, ‘चानी मामा’, ‘फुलपाकुलें’ आनी ‘कवनां’; र. वी. पंडीत हाचीं ‘गोड गोड काणयो’ (१९६५) आनी ‘रामायण महाभारतांतल्यो कथा’ (१९६६); कमलादेवी राव देशपांडे हिचो ‘बाल्यो काणयो’ (१९६८), ‘चिरमुल्यो’ हो गीतांझेलो (१९८३) आनी ‘गिजबिजलें’ (१९८५); सुरेश काकोडकार हाणें केल्लो इंग्लीश काणयेचो अणकार ‘एलीस आनी ताचो अप्रूप संवसार’ (१९७०); दामोदर मावजो हाचीं ‘खोमसाची काणी’ आनी ‘एक आशिल्लो बाबुलो’. शांताराम हेदो हाणें ‘बापू’ माथाळ्याखाल महात्मा गांधीची जीण भुरग्यांखातीर बरयल्या. ताणें ‘मदलो पूत’, हें भास कवीच्या ‘मध्यमव्यायोग’ ह्या कथानकावयल्यान रचिल्लें नाटकुलें १९७९ वर्सा उजवाडायलें. लक्ष्मणराव सरदेसाय हाणें ‘रामग्याली वागा भोंवडी’ ही साहस-काणी, १९७९ त उजवाडायली. महाबळेश्वर बोरकार हाणें ‘अशी काणी राजा राणी’ आनी ‘सांतानाची पिल्लूक’ हीं पुस्तकां उजवाडायल्यांत. प्रभाकर भिडे हाच्या राजहंस वितरणान कांय ल्हानल्हान पुस्तकां काडपाक सुरवात केल्या, तातूंतलीं कांय पुस्तकां आशीं: सुशांता नेसरीकर हिचें ‘सुरश्री केसरबाय केरकार’; पुरुषोत्तम सिंगबाळ हाचें ‘बिरबल’; डॉ. अरुण हेबळ्कर हाचें ‘आर्यभट’; उल्हास पै रायकार हाचें ‘बोमो द ग्रेट’.
गुरुनाथ केळेकार हाणें खासा भुरग्यांखातीर ‘मारुती’ हें म्हयन्याळें चलयलें. कुमुदिनी आनी गुरुनाथ केळेकार हाणीं टॉलस्टॉय, महाभारत, पंचतंत्र, एनिड ब्लॅटन, अरेबियन नायट्स, हांचेर आदारून कोंकणींत भुरग्यांखातीर काणयो बरोवन ल्हानल्हान पुस्तिकांनी उजवाडाक हाडल्यात. डॉ. विनायक मयेंकार हाणें ‘आफ्रिकेंतलो शींव’ (१९८६) हें पुस्तक बरयलां.
भिकाजी घाणेकार हाणें ‘पिकनीक’, ‘हावेंस’ आनी हेर ल्हान कविता आशिल्ल्यो भुरग्यांखातीर पुस्तिका काडल्यात. अभयकुमार वेलींगकार हाणें भुरग्यांखातीर कांय पुस्तकां बरयल्यांत. डॉ. तानाजी हळर्णकार हाणें नाटकुलीं बरयल्यांत. स्वामी सुप्रियान स काणयांचीं पुस्तकां आनी ‘माणकुलीं पदां’ उजवाडायल्यांत.
महाबळेश्वर सरदेसाय हाणें ‘इसाप नीत’ आनी कांय हेर पुस्तकां बरयल्यांत. डॉ. मनोहरराय सरदेसाय हाणेंय भुरग्यांखातीर पुस्तकां बरयल्यांत.
कर्नाटकांतलें कोंकणी साहित्य: १७८४ त टिपू सुलतानान कर्नाटकांतल्या किरिस्तांवांक श्रीरंगपट्टाणांत सुमार १५ वर्सां बंदी करुन दवरिल्ले. त्या आनी उपरांतच्या काळांत किरिस्तांवांनी जायतीं धर्मीक गीतां रचलीं. फादर जॉकी मिरांदा हाणें रचिल्लें नामनेंचें धर्मीक गीत ‘रिगलो जेजू मळ्यांत’ हें त्याच काळांतलें. आज लेगीत तें लोकांच्या ओंठार घोळटा. ‘आयक किरिस्तांव जन’, ऊठ ऊठ प्राणिया’, पापया निर्भाग्या’, हीं गीतां त्याच काळांतलीं. मॅसिन्योर मिंगेल प्लासिद कुलासु हाणें ‘जेजुचो मोग’ हो झेलो विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक बरयलो. ताणेंच ‘कोंकणी भाशेचें प्रथम पुस्तक’ आनी ‘बाळकांची मेटां’ हीं दोन मुळावीं पुस्तकां रचलीं. फादर लुईश द् सौझ हाणें ‘सड्यावेलीं साळकां’ ह्या माथाळ्याखाल कर्नाटकांतल्या कोंकणी लोकांची हुमाणीं, ओंपाऱ्यो आनी होंवयो एकठांय केल्यो. १९१२ हें एक म्हत्वाचें वर्स. कर्नाटकांतलें कोंकणीतलें पयलें वयलें नेमाळें ‘कोंकणी दिर्वें’ ह्या वर्सा सुरू जालें. लुईश माश्कारेन्हास आनी यू. कण्णप्पा हे ताचे मूळ संस्थापक. हो वेळ मेरेन कर्नाटकांतल्या कोंकणी साहित्याक धर्मीक रुप आशिल्लें आतां ताका समाजीक रूप आयलें. ‘कोंकणी दिर्वें’ च्या २८ वर्सांच्या काळांत नवे कवी आनी बरोवपी तयार जाले. तातूंतली कांय मुखेल नांवा हीं: जे. जे. रेगो, आलेक्स पायस, पेद्रु जॉन द सौझ, सिल्वेस्टर मिनेझिस, जेरोमे ए. साल्दाना, फेलीक्स नोरान्ह, ग्रेगोरी मिनेझस, कॅजिटन लोबो, जे. एम्. रोड्रीगीस, आयरेन्यस लोबो, अरण्यवासी आनी हेर.
‘कोंकणी दिर्वें’ नेमाळ्याची देख घेवन आनी जायतीं नेमाळीं उजवाडाक आयलीं, तीं अशीं: ‘राखणो’, ‘सुख-दुख’, ‘पंचकादयी’, ‘पैणारी’, ‘मित्र’, ‘कणिक’, ‘अमर कोंकणी’, ‘झेलो’, ‘जिवित’.
ज्यॉकीं सांतान आल्वारीस हाची ‘आंजेल’ (१९५०) ही पयली वयली कादंबरी. बरोवप्याचे सादे सोपे शैलीक लागून आनी ताणें केल्ल्या गांवांतल्या समाज जिणेच्या वास्तव चित्रणाक लागून ती खूब लोकप्रिय जाली. आल्वारीस हाणें सुमार ५० कादंबऱ्यो बरयल्यो. ताच्यो हेर म्हत्वाच्यो कादंबऱ्यो अश्यो: ‘आविलाचें जैत’, ’बाझिलाचें सपन’, ‘कवी आनी रोजमारी’, ‘चेडूं तें चेडूंच’, ‘लिपिल्लें दिर्वें’, ‘आंगवणेची काल्स’. समाजांतले भांडवलवाद, जातीवाद आनी हेर जायते प्रश्न आल्वारीस
