बांयत पडले तेन्ना तांचो गुरू द्रोणाचार्या हाणें तें काडून दिले, असो उल्लेख महाभारतांत आयला. यादवकाळांतल्या ह्या खेळाचे स्पश्ट वर्णन लीळाचरित्रांत आसा. ज्ञानेश्वरानूय ह्या खेळाचो उल्लेख केला, (ज्ञानेश्वरी- ११.५४८). संत एकनाथान ह्या खेळाचेर रुपक बरोवन नितीबोध केला.
भारतांतल्या सगळ्या गांवगिऱ्या वाठारांनी हो खेळ खेळटात. आंध्र प्रदेश, गुजरात, महाराष्ट्र आनी गोंय ह्या वाठारांनी ह्या खेळाक चड म्हत्व आसा. उत्तर प्रदेशांत ह्या खेळाक ‘गुल्लीडंडा’ ह्या नांवान वळखतात. मराठींत ताका ‘विटीदांडू’ म्हण्टात.
ह्या खेळाक कोयंडो आनी बाल हीं दोन साधनां लागतात. कोयंडो सुमार देड फूट लांबयेचो आसता. ताचें एक तोंक शंखा आकाराचें आनी दुसरें तोंक चेपटें आसता. बाल सुमार ४-५ इंच लांबायेचें आसता आनी ताच्यो दोनूय वटेनच्यो कडो तोंकाच्यो आसतात. कोयंडो सहज हातांत धरपा इतलो मोटो आसता आनी तेच प्रमाणांत बाल आसता. चड करुन कोयंडो आनी बाल हीं साधनां कोंड्यांचीं करतात.
हो खेळ खेळपाक दोन पंगड लागतात आनी दोनूय पंगडांनी सारकेच गडी आसतात. ह्या दोनूय पंगडांक ‘मारपी’ आनी ‘जिखपी’ ह्या नांवांनी वळखतात. मारप्याच्या पंगडांतलो एकफावट एकूच गडो खेळूंक शकता. पूण जिखपी पंगडांतलो सगळे गडी एकदम खेळटात.
हो खेळ उक्त्या मळार खेळटात. मळाचे मदीं सुमार चार आंगळां ते वेंतभर अशी तीन इंच खोलायेची आनी दोन इंच रुंदायेची जमनीक चीर घालतात. हिका ‘हूर’ म्हण्टात. भारपी पंगडांतलो खेळगडो हुरीर आडवें बाल दवरतात आनी बाला पोंदचे खाचींत कोयंडो घालून बाल खोले करुन हवेंत मारता. जिखपी पंगडांतले खेळगडी हें बाल वयल्यावयर जिखपाचो यत्न करतात. जर हें बाल, जिखपी पंगडाच्या खंयच्याय खेळगड्यान वयल्यावयर जिखून घेतलें, तर मारपी खेळगडो बाद जाता. जर बाल जिखलेंना तर मारपी खेळगड्याक पयलें जीवदान मेळटा. उपरांत मारपी खेळगडो हुरींत कोयंडो, बोटाच्या आदारान वा दुसऱ्या कोयंड्यान उबो करता आनी जिखपी पंगडांतलो खेळगडो खोले केल्लें बाल जंय जमनीर पडलां, थंयसून तें हुरीवटेन शेंवटून मारता. जर तें बाल हुरींत उबो केल्ल्या कोयंड्याक लागलें, तर मारपी खेळगडो बाद जाता. हे फावटीय मारपी खेळगड्याक जीवदान मेळ्ळें तर मारपी खेळगडो तें बाल, जिखपी पंगडाच्या खेळगड्यावटेन कोयंड्यान वावुडटा. हे कृतीक ‘खोजें’ म्हण्टात. हांगा पर्थून बाल वेल्यावयर जिखून घेवपाची संद जिखपी खेळगड्याक मेळटा. बाल जिखलेंना तर जिखपी पंगडांतलो खेळगडो तें बाल आपली कळाशी वापरुन मारपी खेळगड्यावटेन अशेतरेन शेंवटिता की, एक तर मारपी खेळगडो आपल्या कोंयड्यान त्या बालाक वावुडल्या उपरांत ताचो झेल अचळय जिखपी पंगडांतल्या खंयच्याय खेळगड्याच्या हातांत येवचो; वा कोयंड्याचो स्पर्श बालाक जावचो न्ही वा स्पर्श जावन वा ना जावन बाल हुरी लागींच जमनीर पडचें. ह्यो तिनूय गजाली घडल्यो तर मारपी खेळगडो बाद जाता. हे फावटीय जर खेळगड्याक जीवदान मेळ्ळें आनी कोयंड्यान वावुडलेलें बाल एका थारावीक अंतराचेर वचून पडलें तर तें बाल आनी हूर हांचे मदलें अंतर जितलें कोयडे भरतले तितले गूण मारपी पंगडाक मेळटात. जिखपी पंगडाचो खेळगडो तें बाल हुरीवटेन शेंवटिता ताका ‘आल्लो दिवप’ म्हणटात. आल्लो दितना जर वयर सांगिल्ली खंयचीय एक गजाल घडली तर मारपी खेळगडो बाद जाता आनी त्याच पंगडांतलो दुसरो खेळगडो खेळपाक येता. मारपी पंगडांतले सगळे गडी बाद जाले म्हण्टकच जिखपी पंगडाचे खेळगडी खेळपाक सुरू करतात.
कांय प्रदेशांनी हूर आनी बाल हांचेमदलें अंतर मेजपाखातीर एक थारावीक परिभाशा आसता. गोंयांत परिभाशा वापरतात ती अशी: १.पाव, चेट, मेट, भिरमूट, घोडा, दुच्ची, काला, झील. २. पाव, चिटी, मिटी, घड, फूग, काला, झील. सात शब्दांची ही परिभाशा म्हळ्यार सात कोयंड्यांचें अंतर मेजप आनी ह्या सात कोयंड्यांच्या अंतराक एक ‘झील’ जालें अशें म्हणप.
खेळ सुरू करचे पयलीं अमुकूच झिली पुराय करपाची बोली केल्ली आसता. जो पंगड ही बोली पयलीं पुराय करता तो पंगड खेळ जिखता. जिखिल्ल्या पंगडांतलो दरेक खेळगडो कोयंड्यान बाल वावुडटा आनी हरिल्ल्या पंगडांतलो दरेक खेळगडो सांखळी पध्दतीन तें बाल लंगडी घालून वा ‘ई’ हो स्वर तोंडान घोळोवन बाल हुरीवटेन हाडटा.
-कों. वि. सं. मं.
कोरगांवकर, विठ्ठलराव: (जल्म:१८८४, मुंबय; मरण: ३१ डिसेंबर १९७२, बेळगांव).
नामनेचो पेटीवादक. कोरगांव हो ताचो मूळ गांव. तो ल्हान आसताना ताचे आवय-बापूय मेल्ल्यान कुटुंबाची जबाबदारी ताचेर पडली. ल्हानपणांत कीर्तनां आयकून ताका संगीताची आवड निर्माण जाली. कुटुंबाच्या उदरनिर्वाहाखातीर तो मुंबय गेलो आनी पिरायेच्या धाव्या वर्सा ताणें पाटणकर संगीत मंडळींत प्रवेश केलो. थंय ताणें भागवत हाचेकडेन पेटयेचे मुळावें धडे घेतले. थंयच ताणें गावपाचो आनी पेटी वाजोवपाचो अभ्यास सुरू केलो. फुडें १९०५ मेरेन भाचूभाई भांडारे हाचेकडेन पेटयेचें फुडलें शिक्षण घेतलें.
१९०५ त, ताणें हुबळीक स्वताचो वेवसाय सुरू केलो. ताचो उद्येगधंदो जरी वाडत आशिल्लो तरी ताचे संगीत साधनेंत खंड पडलो ना. तो दिसाक स तास रियाज करतालो. अब्दुल करीमखाँ, वझेबुवा, सवाईगंधर्व, सौ. हिराबाई बडोदेकर, मास्टर कृष्णाराव अशे कितलेशेच नामनेचे कलाकार मुक्कामाक हुबळी हांगा तागेर रावतालो. १९०६ ते १९२८ मेरेन ताका खाँ साहेब हाची तालीम मेळ्ळी. शास्त्रीय संगीताचीं म्हत्वाचीं आंगां, किराणा घराण्याचें सूक्ष्म ज्ञान, शास्त्रविचार, स्वरविलास आनी सौंदर्यदर्शन हाचें मार्गदर्शन ताका खाँसाहेबाकडल्यान मेळ्ळें. तेभायर पं. रामकृष्णबुवा वझे हाचेकडल्यानूय ताका मार्गदर्शन मेळत आशिल्लें. तशेंच अल्लादियाखांसाहेब, पं. बाळकृष्णबुवा इचलकरंजीकर, आग्रा घराण्याचे गायक, गोरजान-मलकाजान सारक्या म्हान गायकांचे कलात्मकतेचो परिणाम तोचे संगीत साधनेचेर जालो.
पूण १९३५ त ताच्या धंद्यांत खोट आयली आनी ताका हुबळीचो वेवसाय सोडून मुंबय येवंचें पडलें. थंय ताणें ‘रुक्मिणी संगीत विद्यालय’ सुरू केलें. हें विद्यालय चार वर्सां चललें. उपरांत झुजाचें परिस्थितीक लागून, हेरांप्रमाण विठ्ठलरावाकूय मुंबय सोडची पडली. उपरांत तो बेळगांवा स्थायिक जालो आनी थंय ताणें विद्यालय सुरू केलें. आनंदाखातीर कमयिल्ली संगीतविद्या ताका चरितार्थाखातीर वापरची पडली.
गुरु खांसाहेब अब्दुल करीमखाँ आनी बालगंधर्व हीं ताचीं दोन संगितीक दैवतां. ताणें ह्या दोनूय कलाकारांची कला स्वताच्या अप्रतीम पेटी वाजोवपांत हाडपाचो चडांत चड यत्न केलो. विठ्ठलरावाच्या कलात्मक यशांचें हेंच मुखेल सूत्र आशिल्लें. ‘हिज मास्टर्स व्हॉइस’ हे कंपनीन काडिल्ल्यो विठ्ठलरावाच्यो णव रिकोर्डी खूब लोकप्रिय जाल्यो.
ताणें पेटी वाजोवपांत आपलो स्वताचो खाशेलो ढंग तयार केल्लो. आलाप आंगात किराणा गायकेचो सुरेलपणा, क्रम, संयम आनी स्वरविस्तारांतलो अतूटपणा हाचेर ताची बारीक नजर आसताली. तान पलट्यांत जयपूर गायिकेचो ढंग, वादनाक सोबता अशें लयकारीचें काम अशा कलात्मकतेन तो रागदारी पेश करतालो. सोबीत कल्पनाविलास हें ताच्या वाजोवपाचें खाशेलपण आशिल्लें.
ताचे जायते शिष्य बेळगांव, मुंबय आनी पुणे ह्या शारांतल्यान नामनेचे गायक- वादक आनी शिक्षक म्हूण संगातीच्या मळार वावर करतात. अल्लादियाखांसाहेबासारक्या गानसम्राटान भांगरा पदक दिवन तोचे वादन कलेचो भोवमान केलो. गानमहर्षी बाळकृष्णबुवा इचलकरंजीकर हाणें आनी १९०० त म्हैसूर अकादमीन अवॉर्ड दिवन ताचो भोवमान केलो.
-कों. वि. सं. मं.
