लेखसंग्रह उजवाडाक आयलो. ह्या संग्रहाची तिसरी आवृत्ती ‘सुदाम्याचे पोहे’ अर्थात ‘साहित्यबत्तिशी’ ह्या नांवान १९२३ त उजवाडाक आयली. ताचें हें पुस्तक मराठी साहित्यांत एक मोलाचें पुस्तक जावन आसा. ह्या पुस्तकांत ताणें धर्मवेव्हार, भौशीक जीण, साहित्यिक वेव्हार आनी महाराष्ट्रांतल्या जिणेंचीं उपहासगर्भित रूपां चितारल्यांत. ताचें टिकात्मक बरप, अध्यक्षपदावयलीं उलोवपां आनी निबंद ही बरपावळ ‘कोल्हटकरांचा लेखसंग्रह’ (१९२३) ह्या नांवान उजवाडाक आयली. ताणें ‘दुटप्पी की दुहेरी’ (१९२५), ‘श्यामसुंदर’ (१९२५) ह्यो कादंबऱ्यो आनी कांय ल्हान काणयो बरयल्यात.
‘गीतोपायन’ हो ताचो कवितां-झेलो १९२३ त उजवाडाक आयली. ‘बहु असोत सुंदर संपन्न’ हें महाराष्ट्र गीत कोल्हटरकरान बरयलां. १९३५ वर्सा ताणें आपली आपजीण बरयली. हातूंत १९२० मेरेनचें ताचे जिणेचें दर्शन घडटा. १९१३ वर्सा ताणें ‘भारतीय ज्योतिर्गणित’ हो ग्रंथ बरयलो. मराठी रंगमाचयेक ताणें एक नवें रूप आनी नवो आकार दिलो. आपल्या नाटकांत ताणें कल्पकपणाचो आनी खटकेबाज उतरांचो उपेग केलो. ताणें बरयल्लीं नाट्यगीतां लोकांचे जिबेर खूब तेंप घोळत उरलीं. विनोदी आनी उपहासगर्भ अशे ताचे बरपावळीक लागून एक नवोच वाङ्मयप्रकार जल्माक आयलो. ताचे बरपावळींत समाज सुदारपाचें तत्वगिन्यान दिसून येता. कोल्हटकरान जें समीक्षात्मक बरप केलें, तातूंतल्यान दर एकल्या साहित्यिक प्रश्नाचो खोलायेन आनी शास्त्रशुध्द अभ्यास केल्लो जाणवता. ताणें जायत्या पुस्तकांचें आस्वादन केलां. कितल्याशाच ग्रंथांच्यो ताणें बरयल्ल्यो प्रस्तावना, साहित्य मेळाव्यांनी केल्लीं उलोवपां आनी मुळावो अभ्यास करून बरयल्ले कितलेशेच लेख हातूंतल्यान ताणें साहित्यिक प्रश्नांची बारीकसाणेन विस्कटावणी केली.
१९२२ त पुण्याक भरिल्ल्या दुसऱ्या कविसंमेलनाचें अध्यक्षपद आनी १९२७ त पुण्यांतूच भरिल्ल्या महाराष्ट्र साहित्यसंमेलनाच्या बाराव्या अधिवेशनाचंव अध्यक्षपद हाचो भोवमान ताका फावा जालो. तशेंच सांगली हांगा भरिल्ल्या तिसऱ्या ज्योतिश संमेलनचो (१९२०) तो अध्यक्ष आशिल्लो.
-प्रा. सुमंत कनयाळकर
कोल्हापूर: दक्षिण महाराष्ट्र राज्यांतलें नामनेचें तीर्थक्षेत्र, कोल्हापूर जिल्ह्याचें मुखेल ठाणें आनी आदल्या कोल्हापूर संस्थानाची राजधानी. संस्थानांच्या विलीनीकरणावेळार कोल्हापूर संस्शान विलीन जातकच कोल्हापूर जिल्हो तयार जालो. पंचगंगा न्हंयचे दक्षिण देगेर पुणे-बंगळूर म्हामार्गार पुण्यासावन २३२ किमी. अंतराचेर हें शार वसलां. लोकसंख्या: ३,५१,३९२ (१९८१).
ह्या शाराचें मूळ नांव ‘करवीर’ आशिल्लें. हें शार गोमंत पर्वताच्या मुळासांत वसलां, असो उल्लेख भागवतांत आयला. पुराणकाळांत करवीर हें अस्तंत भारतांतले एक नामनेचें तीर्थ, शक्तिपीठ आनी वेपारी केंद्र आशिल्लें. स्कंद पुराणांतल्या करवीर महात्म्यांत ह्या नगराक ‘दक्षिण काशी’ अशें म्हळां.
कोल्हापूर शाराचो इतिहास खूब पूर्विल्लो आसा. ह्या इतिहासोचे हिंदू राजवट, मुसलमानी राजवट आनी मराठ्यांची राजवट अशे तीन वांटे जातात. १८७७ वर्सा जाल्ल्या उत्खननांत पयल्या आनी दुसऱ्या शेंकड्यांतल्या सातवाहानाचे राजवटींतलें वैभवशाली नगर आठव्या-णव्या शेकड्यांत जाल्ल्या भूंयकांपान भूंयभरवण जालें, असो पुरावो मेळटा.
कोल्हापूर शारालागसार आशिल्ले पंचगंगा न्हंयचे देगेर ब्रह्मगिरी नांवाची दोंगुल्ली आसा. १९४५ तल्या उत्खननांत ब्रह्मगिरी दोंगुल्लेचेर २००० वर्सा पयलींचें एक नगर मेळ्ळां. थंय आयदनां, हत्यारां आदी जायत्यो वस्तू मेळ्ळ्यो. सातवाहन, चालुक्य, राष्ट्रकूट, शिलाहार आनी यादव हांची चवदाव्या शेंकड्यामेरेन ह्या शाराचेर सत्ता आशिल्ली. हांगा आशिल्लें नामनेचें अंबाबाईचें (महालक्ष्मीचें) देवूळ णवव्या शेंकड्यांत राष्ट्रकुटांनी पुराय केलें. ह्या राष्ट्रकुटांच्या घराण्यांतल्या अमोघवर्ष ह्या राजान लोकांक शांती मेळची म्हूण आपलें एक बोट कातरून अंबाबाईक दिल्लें, अशी कथा प्रचलित आसा. शिलाहार घराण्यांतल्या धा मुखेल्यांनी सुमार २५० वर्सां (९७५-१२५५) ह्या प्रदेशाचेर सत्ता चलयली हांगा तांचे खुबशे संस्कृतीक अवशेश मेळ्ळ्यात.
फुडें हो प्रदेश १३४७ वर्सा बहामनी सुलतानांच्या हातांत गेलो. १४९८ सावन ह्या प्रदेशाचेर विजापूरकरांचो शेक चलतलो. छत्रपती शिवाजीन विजापुरकारांकडल्यान हो प्रदेश जिखून घेतलो. १७०७ वर्सा छत्रपती शाहू आनी राजारामाची बायल ताराबाई हांचेमदीं ह्या प्रदेशाखातीर संघर्श सुरू जालो आनी १७३० वर्सा कोल्हापूर प्रांत ताराबाईक दिलो. फुडें कोल्हापूर संस्थानाचें विलीनीकरण जाय मेरेन ह्या प्रदेशाचेर ताराबाईच्या वंशजांची सत्ता आशिल्ली.
ह्या काळांत ब्रिटीश ल्हवल्हव करून कोल्हापूर प्रदेशाचेर शेक गाजोवंक लागिल्ले. तातूंत १८१२, १८२७ आनी १८२९ अश्यो कोल्हापूरच्यो तीन कबलाती ब्रिटिशांकडेन जाल्यो. कोल्हापूर मुलूख ब्रिटिशांक दिवन तांच्या तंत्रान राज्य चलोवपाचें मान्य केल्ल्यान फुडें कांय काळ कोल्हापूर राज्य तिगून उरलें. हातूंत शाहू महारज (१८८४-१९२२) हाचे कारकिर्दींत कोल्हापूर प्रदेशाचें म्हत्व खूब वाडलें. शिक्षण, मल्लविद्या, संगीतकला, चित्रकला अशा खुबशा कलांची हांगा उदरगत जायत गेली. भारताच्या स्वातंत्र उपरांत कोल्हापूर संस्थानाचें सामीलीकरण घेवपांत कांय आडखळी आयल्यो, पूण निमाणें १ फेब्रुवारी १९४९ दिसा सामीलनाम्याचेर सर जावन धा लाखांची तैनात थारायली. मुंबय राज्याचो मुखेलमंत्री ह्या नात्यान बा. गं. खेर हाणें कोल्हापूरचो कारभार आपल्या हातांत घेतलो, तेन्ना सावन कोल्हापूर हो प्रदेश महाराष्ट्राचो जिल्हो जालो.
कोल्हापूर शार रेल्वेमार्गान मुंबय नगराक जोडलां. हांगा ल्हानसोच विमानतळ आसा. समृध्द वाठार आनी कोकणाची उतारपेठ मेळिल्ल्यान वेपार आनी उद्येगीक मळार कोल्हापूरची खूब वाड जाल्या. गोडा खातीर हे पेठेक भारतभर नामना मेळ्ळ्या. ऊंसाचें पीक हांगा भरपूर येता. ते खेरीज हांगा कितलेशेच साकरे कारखाने आसात. हांगा तांदूळ, मूग, तंबाखू, मिरसांगो, हळद, हातमागावेले कपडे, जोतीं आनी चामड्याच्यो वस्तू हांचो वेपार चलता.
हांगाचे उद्येगीक वसाहतींत ल्हानव्हड २५० वयर कारखाने आसात. तातूंत डीझेल इंजिनां, विद्युत उपकरणां, मोटारीचे आनी सायकलीचे सुटे भाग, वखदां, शिमीट, शाबू आदींचे जायते कारखाने आसात.
कोल्हापूर हें मराठी सिनेमा सृश्टीचें आद्यपीठ समजतात. हांगा दोन सिनेमा निर्मणी केंद्रां आसात. आंतरराश्ट्रीय नामना मेळिल्लीं मल्लविद्या केंद्रां, नामनेच्यो संगीत शाळा, शिवाजी विद्यापीठ आनी हेर संस्कृतीक केंद्रां ह्या शारांत आसात. तेचपरी अंबाबाईचें देवूळ, नक्षीकाम आशिल्लें जैनांचें देवूळ, तीन राजवाडे, टाऊनहॉल, सोबीत पुतळे, दर्गा, शंकराचार्याचो मठ, कोटीतीर्थ, रंकाळा तळें, पंचगंगेचो घाट, साठमारी अशीं जायतीं पळोवपासारकीं थळां कोल्हापूर शारांत आसात.
हांगाचें अंबाबाईचें देवूळ ही एक नामनेची वास्तू. हें देवूळ शाराच्या मध्यभागाक आसा. ह्या देवळाचो फुडो अस्तंत वटेन आसून उजवेवटेन महाकाली आनी दावे वटेन महासरस्वतीचीं देवळां आसात. महाकाली देवूळ हो स्थापत्यशिल्पाचो सुंदर नमुनो जावन आसा.
अंबाबाईच्या देवळांतली अंबाबाईची मूर्त काळ्या पाशाणाची आनी तीन फट उंचायेची आसा. हे मुर्तीचेर मातुर्लिंग, गदा, धाल आनी पानपत्र अश्यो चार वस्तू आसात. ह्या देवळांत अप्रुप नक्षीकाम दिश्टी पडटा. मुसलमानांची सत्ता येवचे पयलीं ह्या देवळाचें म्हत्व बरेंच वाडिल्लें. पूण मुसलमानंनी ह्या देवळाची नासधूस केली. १७१५ मेरेन देवळांतली मूर्त पुरोहितागेर आशिल्ली. ताचे उपरांत मात ती मूर्त परती देवळांत दवरून तिची थापणूक जाली. महाराष्ट्रांतल्यो बायलो हे देवीक सौभाग्याची देवी मानतात. जैन लोक हे देवीक पद्मावती म्हण्टात. -कों. वि. सं. मं.
