कोसंबी, दामोदर धर्मानंद: (जल्म: ३१ जुलय १९०७, गोंय; मरण: २९ जून १९६६, पुणे).
नामनेचो गणिततज्ञ आनी प्राच्यविद्यापंडीत. संवसारीक नामना जोडपी बौध्द धर्माचो अभ्यासाक, धर्मानंद कोसंबी हाचो पूत. ताचे आवयचें नांव: बाळाबाई. ताच्या भयणींचीं नांवां: माणिक आनी मनोरमा.
दामोदराचें तिसरी यत्तेमेरेनचें शिकप पुण्यांत जालें. १४ ऑक्टोबर १९१८ ह्या दिसा आपलो बापूय आनी भयण माणिक हांचेवांगडा बॉस्टन हांगा तो पावलो. थंय तो केंब्रिज हांगासर रावलो. सुर्वेक ताचें रिज टॅक्निकल हायस्कुलांत शिकप जालें. नाजूक भलायकेक लागून शारीरिक कश्टाचें काम ताका तोललें ना. त्यावेळार प्रिन्सिपॉल वुड हाच्या सल्ल्यान बापायन ताका हार्वर्ड ग्रामर स्कुलांत घालो. ह्या हायस्कुलांत मुळाव्या शिक्षणावांगडाच चार वर्सांचे हायस्कुलाचें शिकप दितालें. १९२४ त दामोदर केंब्रिज (बॉस्टन) हायस्कूलांतल्यान निमाणी परिक्षा पयल्या वर्गांत पास जालो. तेखातीर हार्वर्ड विद्यापीठांत प्रवेशाखातीर ताची वेंचणूक जाली, तशेंच उंचेल्या शिक्षणाखातीर शिष्यवृत्तीय मेळ्ळी पूण घरच्या यादीन तो गांवघरा आयलो. भारतांतल्या महाविद्यालयांत ताका प्रवेश मेळूंक अपेस आयलें. हाका लागून ताचें एक वर्स फुकट गेलें. १९२६ त धर्मानंदान अमेरिका भोंवडेवेळार दामोदराक हार्वर्ड कॉलेजींत प्रवेश मेळोवन दिलो.१९२९ वर्सा तो पदवीधर जावन भारतांत पावलो.
दामोदर हो मूळ गणित विशयाचो विद्यार्थी आसलो. १९४१ त गणित शिकयतासतना त्या विशयाचेर संशोधन करून तें प्रबंधरुपान मांडपाचो वावर ताणें केलो. बनारस हिंदू युनिव्हर्सिटी, फर्ग्युसन कॉलेज हातूंत ताणें अध्यापनाचो वावर केलो. १९४६ त टाटाच्या मूलभूत संशोधन केंद्रांत ताची गणित विभागाचो मुखेल म्हूण नेमणूक जाली. शिकागो विद्यापीठ आनी चीन हांगाच्या संस्थांनी ताची ‘व्हिजीटींग प्रोफेसर’ म्हूण नेमणूक केली. १९४८-४९ त, अमेरिकेंत आनी १९४९ त इंग्लंडाक ताणें अभिछात्र म्हूण काम केलें.
आयज ‘Path Geometry’ ह्या विशयावेल्या ताच्या संशोधनाक संवसारांत मान्यताय मेळ्ळ्या. आर्विल्ल्या सुप्रजाजनशास्त्रांत ताणें ‘समीकरणां’ ही मोलाची भर घाल्या. टाटाचे संस्थेंत, अणुविशींच्या संशोधनांत गणिताचो पालव घेवन आदार करपांत ताचो वांटो म्हत्वाचो आसा. विद्युत परिगणना यंत्राच्या आदारान युनेस्कोचे वतीन संशोधनाचें कार्य ताणें ह्या काळांत केलें. आनुवंशिकींतल्या गुणसूत्रांमदलें अंतराचें म्हत्व ताणें बारीकसाणेन सांगलां. नाणकशास्त्र हें शास्त्र आसा, हें ताणें असंख्य नाण्यांच्या अभ्यासावेल्यान सिध्द करपाचो यत्न केलो. कोर्ले हांगा ब्राह्मी लिपीचो सोद तशेंच पूर्वाश्म संस्कृतायेचे जायते अवशेश आनी तेविशींचीं तार्कीक अनुमानां, हातूंतल्यान ताच्या पुरातत्वविद्या विशयावेल्या सखोल अभ्यासाची कल्पना येता.
मुंबय हांगा १९४६ त नाविक बंडाळेच्या वेळार, ब्रिटीश सैनिकांनी नागरिकांच्यो हत्या ज्या गुळयांनी केल्यो, त्यो गुळयो डमडम गुळयां परस घातकी आसात, हें ताणें सप्रमाण दाखोवन दिलें. ताच्या ह्या संशोधनाक लागून ब्रिटीश सरकाराचीं काळीं कर्तुपां उक्ताडार आयलीं.
संस्कृत भास आनी इतिहास हाचोय ताणें अभ्यास केलो. मार्क्सवादी पध्दतीन भारताच्या इतिहासाचो अभ्यास करप्यामदीं दामोदराची स्वतंत्र अशी सुवात आसा. भतृहरीचो ‘शतक’ तशेंच विद्याकराचो ‘सुभाषितरत्नकोष’ ह्या ग्रंथांचें ताणें संपादन केलें. अमरकोशांतल्या उतरांची फोडणिशी ताणें समाजशास्त्रीय पध्दतीन केली. ब्राह्मणाच्या गोत्रांविशीं ताणें संशोधनपर लिखाण केलां. आपल्या निमाण्या दिसांत, तो कौटिल्याच्या अर्थशास्त्र ह्या पुस्तकाचो अणकार करतलो. आंतरराष्ट्रीय शास्त्रीय नेमाळ्यांतल्यान ताचे २०० परस चड प्रबंध उजवाडाक आयल्यात. गणितशास्त्रांतल्या मौलिक प्रबंधांचो हो भारतापुरतो तरी उच्चांक जावन आसा. ‘इंट्रोडक्शन टू द स्टडी ऑफ इंडियन हिस्टरी’ (१९५६), ‘एन्शंट इंडिया’(१९६५) आनी ‘मिथ अँड रीॲलिटी’ हे ताचे ग्रंथ म्हत्वाचे आसात.
रशिया, अमेरिका सारक्या देशांत ताचे व्हड भोवमान जाले. ताका गणितांतले ‘रामनुजम् यादस्तीक पुरस्कार’ (१९३४) आनी ‘भाभा पुरस्कार’ (१९४७) फाव जाले.
‘सोव्हिएट ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेस’ (रशिया) हांगा ताणें ‘अणुऊर्जेचो शांततेखातीर कसो उपेग करूं येता’ ह्या विशयाचेर व्याख्यान दिल्लें. आईन्स्टाइन आनी वेब्लेन ह्या म्हान शास्त्रज्ञांवांगडा शास्त्रीय विशयांचेर भासाभास करपाची संदूय ताका मेळ्ळी. ताच्या मरणाउपरांत ताची सगळी बरपावळ संकलीत करपाखातीर उपराष्ट्रपतीच्या यजमानपणाखाल एक समिती घडोवपांत आयली.
-कों. वि. सं. मं.
कोसंबी, धर्मानंद दामोदर: (जल्म: ९ ऑक्टोबर १८७६, सांकवाळ; मरण: ४ जून १९४७, सेवाग्राम).
बौध्द धर्माचो बारीकसाणेन अभ्यास करून संवसारीक कीर्त जोडपी एक म्हान गोंयकार पंडीत.
बापायचें नांव दामोदर. आवयचें आनंदीबाय. आज्याचें नांव रामचंद्र कोसंबी. आजी सीताबाय मडगांवच्या नाईक शंखवाळकार घराण्यांतली आसली. ताका एक भाव आनी पांच भयणी आसल्यो. भावंडांमदी तो सगळ्यांत ल्हान आसलो.
धर्मानंदाचो जल्म जालो, तेन्ना ताची आवय खूब दुयेंत पडिल्ली, देखून ताका नांव दवरपाचे भानगडींत कोणूच पडलो ना. ताका पिवपाक भायलें दूद दिवचें पडटालें. फुडें दूद दिवप म्हळ्यारूच ‘धर्म’ असो अर्थ करून ताका ‘धर्माचो’ (दानाचो) अशें म्हणपाक लागलें. फुडें हेंच नांव ‘धर्मानंद’ अशें बदल्लें.
धर्मानंद भुरगेपणांत अशक्त आनी दुबळो आसलो. ताका मंदबुध्दीचो म्हूण वळखताले. आठ-णव वर्सांचो जायमेरेन ताका धड जेवपाक लेगीत कळनासलें.
जून १८११ वर्सा तो बाळाबाय लाड हिचेकडेन लग्न जालो. १९०७ वर्सा तांका चलो जालो, ताचें नांव दामोदर. दामोदरान प्राच्यविद्यापंडीत आनी गणिततज्ञ म्हूण मुखार नांव मेळयलें. चलयांचीं नांवां ‘माणिक’ आनी ‘मनोरमा’ आसलीं.
ताच्या शिक्षणाविशीं ताच्या बापायक खूब आस्था आसली. सुर्वेक घरांत, माती सारयल्ले पाटयेर तो अक्षरां शिकलो. फुडें ताका मडगांव आनी चिखली हांगा भयणीच्या घरा शिकपाक दवरलो. १९८८ वर्सा शहापूर- बेळगांवांत भयणीगेर यत्ता दुसरेखातीर, मराठी सरकारी शाळेंत ताचें नांव घालें. थंय ताची हुशारकाय नदरेंत भरताली. तालीम सोडून हेर सगळ्या विशयांनी ताचो क्रमांक पयलो आसतालो. तेखातीर ताका एकदम मराठी पांचवे यत्तेंत बसयलो. थंयूय ताचो पयलो क्रमांक चुकलोना पूण भलायकी बरी नाशिल्ल्यान ताका गोंयांत परतुचें पडलें. १८९९ वर्सा तो मंगळुरा गेलो. पुणे हांगा १९०० वर्सा पावतकच ताणें संस्कृताचें शिक्षण घेवपाक सुरवात केली. त्याच वर्साच्या ऑक्टोबर म्हयन्यांत तो काशी गेलो. थंय ताणें एक वर्स चार म्हयने अभ्यास केलो. कोलंबो हांगा श्री सुमंगलचार्याक गुरू मानून ताणें पाली भाशेचो अभायास
