१९२७, कांदोळी-बारदेस).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें प्राथमिक शिक्षण मराठींतल्यान घेतलें. तो सरकारी नोकरी करतालो. ‘आझाद गोमंतक दल संघटने’ चो तो वांगडी आसलो. सुटके झुजाऱ्यांक शस्त्रां पावोवप, तिरंगी बावटे लावप, वण्टीपत्रकां लावप असलीं कामां तो करतालो. १४ ऑगस्ट १९५५ दिसा पोलिसांनी ताका धरलो आनी सतरा म्हयने बंदखणींत दवरलो. १९७३ वर्सा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केलो.
-कों. वि. सं. मं.
कोळसो: घट वा फुसफुशीत थर आशिल्लो, कार्बनाचो आस्पाव आशिल्लो जळपाक उपेगी पडपी फातर. कोळसो ह्या उतराची व्युत्पत्ती ‘कला’ ह्या संस्कृत उतरापसून जाल्या.
हायड्रोकार्बन हो कोळशाचो मुखेल घटक आसा. कोळसो कार्बनी ऊतकासावन (tissue) एका खास तरेच्या जीवाश्मिकरणाक लागून जाला. तातूंत कार्बनीक ऊतक जायत्या जीवरसायनीक आनी भूवैज्ञानीक प्रक्रियेंतल्यान वता, जाका लागून ताचें प्राकृतीक स्वरूप आनी रसायनीक संघटन बदलता. मूळ वनस्पती वस्तूंतले बदल फुडलेतरेन आसतात: १. रंग गडद आनी काळसार जाता. २. निबरसाण आनी घटाय वाडटा. ३. ओलसाण कमी जाता. ४. उडून वचपी वायू म्हळ्यार कार्बन डाय-ऑक्साइड, हायड्रोजन आनी ऑक्सिजन उणे जातात. ५. कार्बनचें प्रमाण वाडटा.
कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन आनी नायट्रोजन हांच्या प्रमाणावेल्यान कोळशाचे चार प्रकारांभितर वर्गीकरण करतात. १. पीट २. लिग्नाइट ३. बिटूमिनस कोळसो ४. आंथ्रासाइट. ह्या चारूय प्रकारांनी कार्बनची वाड दिसता. उडून वचपी वायूच्या घटकांतूय वाड दिसता. लांकडांत उडून वचपी वायूचें प्रमाण सादारणपणान वा उण्यांत उणें ५०% कार्बन आनी ऑक्सिजन ३% परस उणो आसता. उरिल्ल्या मदल्या प्रकारांचें संघटन ह्या दोन मुल्यांचे मजगतीं आसता. कोळसो हो फातर ज्या घटकांसावन तयार जाता ताका ‘मेसरल्स’ अशें म्हण्टात. ‘विट्रेन’, ‘क्लेरेन’, ‘ड्युरेन’ आनी ‘फुझेन’ हे मेसरल्सचे चार मुखेल गट आसात. पयले दोन दिसपाक चकचकीत आसतात. तिसरो चकचकता आनी चवथो प्रक्रिया केल्ल्या कोळशावरी काळोकिट्ट आसता.
सगळेतरेचे वनस्पतीसावन कोळसो तयार जावं येता. रुखाची कांडी आनी खांदयो हांचेपसून जावपी कोळशांक ‘ह्युमिक कोळसो’ म्हण्टात पानां, बिजाणू, कार्बनीक ऊझ, आलगी, चितो आनी तरंगपी प्लवकजीव हांचेपसून जाता, ताका ‘साप्रोपेलीक कोळसो’ अशें म्हण्टात. हातूंत कार्बनचें प्रमाण उणें आनी उडून वचपी वायूच्या घटकांचें प्रमाण चड आसता. देखीक: कॅनल कोळसो आनी बॉग-हेड कोळसो.
कोळशाचें भंजक ऊर्ध्वपातन (destructive distillation) केल्यार जायत्या उद्येगांक लागपी वस्तू मेळटात. ‘कोक’ ही हातूंतलीच एक वस्त आसून ती तयार करपाक कोळसो एके भट्टेंत घालून बंदीस्त वातावरणांत ९५०० से. तापयतात. हे प्रक्रियेंत कोकोवांगडा जायत्यो वस्तू भायर पडटात. देखीक- कोळशाचें तेल (पेत्रोल), कोळशाचो वायू आनी कोळशाचें डांबर.
जे कोळशासावन कोक तयार करतात, त्या कोळशाक ‘कॅकिंग कोल’ अशें म्हण्टात. चड करून तो ह्युमिक कोळसो आसता. साप्रोपेलीक कोळशांत उडून वचपी वायूचें प्रमाण चड आसता. ते पासत ह्या कोळशाक ‘नॉन-कॅकिंग’ अशें म्हण्टात. हे कोळशापसून कोळशाचें तेल, कोळशाचो वायू आनी कोळशाचें डांबर काडटात. ह्या केळशाचो वापर उदकाची वाफ करूंक उपेगी पडटा.
प्रक्रिया करून केल्ल्या कोळशाक ‘चारकोल’ अशें म्हण्टात. हो कोळसो लांकडाचें आंशिक विघटन करून तयार करतात. हें विघटन करतासतना लांकूड तापयतात, पूण ताका चड हवा दिनात. त्याच वांगडा उदकाची वाफ सेगीत लांकडाचे भोंवतणी दवरतात.
सादारणपणान १० फूट जड वनस्पती थरासावन १ फूट ‘पीट’ तयार जावं येता. १२ फूट पिटाचो थर १ फूट कोळशाचो थर दिता.
सबंद संवसारांत १९६१ वर्सा केल्ल्या अदमासाप्रमाण ५×१०१२ टन सांठे आसात. हातूंतले ९५% सांठे उत्तर गोलर्धांत आसात. उत्तर अमेरिका, अस्तंत युरोप, सोवियेत रशिया, उदेंत अशिया हे संवसारांतले सगळ्यांत व्हडले कोळशा सांठे आशिल्ले वाठार आसात.
भारतांत संवसारांतले २.७ टक्के म्हळ्यार ८.१ अब्ज टन इतले (६.१ मी.) कोळशासांठे आसात. संवसारांतल्या कोळशासांठ्यांमजगतीं भारताचो सवो क्रमांक लागता.
भारतांतले कोळशासांठे भूवैज्ञानिक नदरेन दोन काळांत तयार जाल्ले: १. लोवर गोंडवना कोळसो, परमियन काळांतलो आसून ताची पिराय २७ कोटी वर्सां. २. टरशरी कोळसो, इओसीन ते मायोसीन काळांतलो आसून ताची पिराय ५.५ ते १.२ कोटी वर्सां. बंगाल आनी बिहार राज्यांत कोळशाचे मुखेल सांठे आसात. दामोदर देगणाक कोळशा खणीचो वाठार म्हूण वळखतात. रानिगंज, झरिया, बोकारो आनी करनपुरा ह्यो ह्या वाठारांतल्यो कांय म्हत्वाच्यो कोळशा खणी. तेभायर महानदी देगण, ब्राह्मणी देगण, सोनदेगण, पंच देगण प्रनहिता-गोदावरी देगण आनी वर्धा देगण तेचपरी काश्मीर, आसाम, हिमालय, मिझोराम, अरुणाचल प्रदेशांतलो सखल हिमालय हांगाय कोळशाचे सांठे आसात.
लिगनाइटचे सांठे तमिळनाडू राज्यांतल्या दक्षिण आरकोट जिल्ह्यांत नेवेल्ली गांवांत आसात. राजस्थान, गुजरात आनी केरळ राज्यांतूय लिगनाइटचे सांठे सांपडटात.
भारतांत कोळशाचो उपेग उद्येगाक, उश्मीय शक्त तयार करूंक, भाटी तापोवंक, घरकामाक, लोको इंजीन बॉयलर्स आनी जळपा वायू तयार करूंक वापरतात.
-कों. वि. सं. मं.
कौटिल्य: (इ.स.प. चवथें शतमान).
हाचें मूळ नांव विष्णुगुप्त. हाका चाणक्य वा आर्यचाणक्य म्हूण वळखतात. ब्राह्मण कुळांत जल्मल्लो कौटिल्य बुदवंत, हुशार आनी कुशळ राजकारणी आशिल्लो. ताचें शिकप तक्षशिला विद्यापीठांत जालें. शिकप सोंपतकच त्याच विद्यापीठांत ताची आचार्य म्हूण नेमणूक जाली. ल्हवल्हव भारताच्या म्हापंडितांत ताची गणना जाली. फुडें मगधांत जाल्ले राजक्रांतीचो सूत्रधार म्हूण कौटिल्याची नामना सबंद भारतांतूच न्हय तर ग्रीस देशांत लेगीत फांकली.
तक्षशिलेक शिकता आसतनाच भारताची राजकीय परिस्थिती विस्कटिल्ली. भारतांत शेंकड्यांनी गणराज्यां आशिल्लीं पूण तांचेभितर सहकार्याची आनी एकचाराची भावना नाशिल्ली. चाणक्याच्या वेळार मगधांत नंद वंशाचो धनानंद हो राजा राज्य करतालो. ताचे जुलमी वृत्तीक लागून सगळी प्रजा ताचेर विटिल्ली. चाणक्याच्या मनांत क्रांती करून ही सत्ता सोंपोवपाचें आशिल्लें. अशे परिस्थितींत आसतना ताका मगधापती धनानंदाचें आपोवणें आयलें. दानविभागाचो मुखेली म्हूण चाणक्याची ताणें नेमणूक केली. धनानंदाविशीं मत्सर आसून लेगीत चाणक्यान ह्या पदाचो स्वीकार केलो.
आपलें काम करता आसतनाच चाणक्यान सगळ्या राजकारभाराचो बारकायेन अभ्यास केलो.
धनानंद राजाक विटिल्ले अधिकारी, नागरिक आनी क्रांतीकारी तरनाटे हांका ताणें विश्वासांत घेतले. ताची लोकप्रियता वाडली. आपूण राजा आसून लेगीत चाणक्याक आपल्यापरस अदीक मान मेळटा, हें पळोवन धनानंद राजाक राग आयलो. तो एक दीस भरिल्ल्या दरबारांत चाणक्याचेर तापलो, ‘आतांच्या आतां चलूंक लाग. तुजेसारके विश्वासघातकी मनीस दरबारांत नाकात.’ चाणक्याक हाची कल्पना
