खणकाम करतना पर्यावरणांत कितले दुश्परिणाम घडून आयले, हाचीं जायतीं उदाहरणां फुडारिल्ल्या देशांनी घडून आयल्यांत. देखून, आयच्या काळांत विकसनशील तशेंच फुडारिल्ल्या देशांनी खणकाम उद्येग सुरू करता आसतना भोंवतणच्या वाठाराचेर आनी पर्यावरणाचेर ताचे कसलेच वायट परिणाम जावंचेना, हाची जतनाय घेवंची पडटा.
फुडार: गोंयच्या खणकाम उद्येगाविशींचो फुडार लोखण धातुक सोडल्यार व्हडलोसो उजळ दिसना. बदलत वचपी तीखें उत्पादनाच्या तंत्रगिन्यानाक लागून कच्चो माल वापरपाचें प्रमाण उणेंउणें जायत आसा, हाकालागून मँगनीज धातुकाचें उत्पादन उणें जावं येता. गोंयांत मेळपी चुनखडकाची प्रत व्हडलीशी बरी ना आनी चिनी मातयेचें उत्पादन सामकेंच उणें जालां. गोंयचे आनी देशाचे दुडवांवेवस्थेक हातभार लावपी गोंयचें मुखेल खनिज लोखण हाचीय परिस्थिती समाधानकारक ना. आंतरराश्ट्रीय बाजारपेठेंत गोंयच्या लोखणाक उच्च प्रतीच्या लोखणावांगडा सर्त करची पडटा. उत्पादन आनी येरादारीचो खर्च हांचें विकपाच्या दरावांगडा प्रमाण जुळना. ६६% Fe बारीक (fine) लोखणाची पुरवण मर्यादीत आसा. हाका लागून मागणी पुरवण करपाखातीर उणे प्रतीच्या धातुकाचें शुध्दीकरण (beneficiation) करपाची गरज आसा. दीफळ्यांचे धातुक आनी व्हड आकारमानाचे धातुक हांचे निर्यातीविशींची समस्या तशीच आसा. ह्या उद्येगाच्या फुडाराची कांय वर्सां राखण करपाखातीर कमी आनी उच्च अशा दोनूय प्रतींच्या धातूंचें उत्पादन करून तांची फाव त्या प्रमाणांत भरसण (blend) करप गरजेचें आसा.
-जे. कुएल्हो
खतखतें: फळभाज्यो आनी कंदमुळां घालून केल्लो एक पाकळसो पदार्थ. तातूंत दुदी, वायगीं, भेंडे, पोपाय, कणसां,कणगां, केळीं, (तरनी), सांगो, मुळे, बटाट, चणे अशे नग घालतात. दरेक भाजयेची रूच वेगवेगळी आसता, पूण एकठांय येतकच एक आगळीच रूच लागता.
खतखत्याची सुरवात कित्याक आनी कशी जाली, हें सांगप कठीण. सगळे तरेच्या भाज्यांत तरेकवार जीवनसत्त्वां आसतात. तीं सगळीं आपशींच एकठांय करून मेळटात, ह्या विचारान ही खतखत्याची चाल सुरू जाली जावंये, वा घडये इल्ल्यो इल्ल्यो उरिल्ल्यो भाज्यो भायर उडोवंचे परस एकठांय करून शिजयल्यार बचत जातली, ह्या विचारांतल्यानूय खतखत्याची सुरवात जाली आसूं येता.
गोंयांत आदल्या काळांत सावन हो पदार्थ करतात. मदल्या वेळार म्हळ्यार सकाळची भाकरी/उंडो खाल्ल्या उपरांत देड-दोन वरांनी पेज जेवपाची पध्दत आसली. तेन्ना ताचे वांगडा तोंडाक लावपाक म्हूण खतखतें करतालीं. सगळ्या तरेच्यो भाज्यो नासल्यार ३-४ तरांच्यो भाज्यो घालून खतखतें करतालीं. सद्या ही पध्दत ल्हव ल्हव करून ना जावंक लागल्या. सगळ्या गोंयकारांगेर ही भाज्येची तरा करतात. खतखतें खातकच पोट भरिल्लेवरी दिसता.
तयार करपाची तरा: दुदी, वांयगीं, भेंडे, पोपायो, कणंगा, सांगो, मुळे, तवशीं अश्यो मेळटात तितल्यो भाज्यो एकठांय करून ताचे मध्यम आकाराचे कुडके करतात. वांयगीं, कणंगा सारके जिन्नस बेगीन शिजतात, देखून ते एकठांय काडून दवरतात. कांय भाज्यो शिजपाक वेळ लागता. ह्यो एकठांय करून तातूंत उदक घालून त्यो सुर्वेक शिजोवन घेतात. उपरांत कमी वेळ लागता त्यो भाज्यो तातूंत घालून शिजयतात. उणो उजो चड वेळ दवरून शिजोवन जातकच त्या प्रमाणांत अर्द नाल्ल वा एका नाल्लाची सोय घेवन तातूंत एक व्हडलें कुलेर हळद आनी एक व्हडलें कुलेर मिरसांगेचो पिठो घालून कांय वेळ शिजोवची. उपरांत तातूंत इल्लें गोड, रुचीप्रमाण मीठ आनी १०-१५ तेफळां घालून जाय तितली दाटसाण वा पातळसाण दवरून थोडो वेळ खतखतावचें.
खतखत्यांतल्या तरेकवार भाज्यांमदीं तरेकवार जीवनसत्त्वां आसतात. देखून हो खरोच घटायेचो जिन्नस जावन आसा. कणंगां, बटाट हातूंत पिश्टमय तत्त्वां, पोपाय, मुळो, दुदी हातूंत लोहतत्त्वां, कणसां, वाटाणे हातूंत प्रथिनां ह्या सारकिलीं सगळीं जीवनसत्त्वां आनी तांचे वांगडा सोय म्हळ्यार स्निग्ध तत्त्वां एकठांय जाल्ल्यान पौश्टिकता वाडटा. तातूंत पुराय अन्नाची तांक आशिल्ल्यान भुरग्याचे वाडीक ती बऱ्याक पडटा.
धर्मीक कार्यावेळार वा शिवराक जोवणावेळार कांय लोक ही तरा मुजरत करतात. उपासाच्या दिसा कांय बायलो हेर जिन्नस करचे बदला खतखतें करतात. कारण तें खातकच पुराय जोवण जेविल्लेभशेन जाता आनी पोटाक सगळो दीस थाकाय उरता. महाराष्ट्रीय आनी पंजाबी लोकांत अश्यो तरेकवार भाज्यो घालून एक भाजी करपाची पध्दत आसा. पंजाबांत ताका ‘खुरमा’ म्हण्टात. ही भाजी चडकरून तेलांत तळसून करतात आनी तातूंत सोय वापरीनात.
-सुधा आमोणकार
खनिजविज्ञान: खनिजांचे भौतीक गुणधर्म, रसायनीक संघटन, तीं सैमांत मेळपाच्यो रिती. तांकां वळखुपाच्यो पध्दती, तांचे उपेग, हांचो विचार ज्या विज्ञानांत जात, ताका खनिजविज्ञान अशें म्हण्टात. धर्तरेवयलीं खडपं चड करून खनिजांपसून तयार जाल्लीं आसतात. विंगड विंगड खडपांतलीं खनिजां वेगवेगळ्या प्रकारचीं आनी वेगवेगळ्या प्रमाणांत आसतात. चडशीं सगळीं खनिजां धर्तरेवयल्या खडपांपसून आनी कांय थोडीं खनिजां धर्तरेच्या भायल्यान, देखीक-अशनींपसून (meteorite) मेळटात. शास्त्रीय परिभाशेंतले ‘खनिज’ हे संज्ञेंत जो पदार्थ चड करून घन आनी समांग (एकजिनसी) आसात, जांचें रसायनीक संघटन कांय खाशेल्या रसायनीक सूत्रान दाखोवं येता, जांची आंतरीक रचणूक स्फटिकी आसा आनी जे अजैव क्रियांनी निर्माण जातात तांचोच आस्पाव जात. पावसाचे करे, संगजिरे, हरताळ (ऑर्पिमेंट), अभ्रक (mica), सुवर्णमाक्षिक (पायराइट्स), हिंगूळ, हिरो, पुष्कराज (टोपॅझ) हीं खनिजांचीं कांय उदाबरणां आसात.
कितलींशींच सूक्ष्मकणी खडपां (देखीक-बेसाल्ट) दोळ्यांनी पळेत जाल्यार एकजिनसी दिसतात, पूण तांची पातळ चकती वा चुरो सूक्ष्मदर्शकान पळेलो जाल्यार तीं दोन वा चड खनिजांपसून तयार जाल्लीं आसात, अशें दिसून येता. सामकीं थोडीं खडपां चड करून एकाच खनिजापसून तयार जाल्लीं आसतात. चडशीं खनिजां दोन वा चड मूलद्रव्यांचीं रसायनीक संयुगां आसतात. देखीक-Quartz हें सैमीक खनिज Silicon चो एक आनी Oxygen चे दोन अणू मेळून तयार जाल्लें संयुग, ताचें रसायनीक सूत्र SiO2.
इतिहास: मनशाचो आधिभौतिक आनी बौध्दिक विकास हो नव्यानव्या खनिजांचो सोद आनी तांचो चडांत चड उपेग हाचेकडेन संबंदीत आसा. खनिजांच्या उत्पादनाचेर आनी पुरवणेचेर राश्ट्राची अर्थीक थीरताय आदारून आसता. झुजावेळार आनी शांततायेच्या काळांत म्हत्वाच्यो आनी गरजेच्यो वस्तू, अस्त्रां, वाहनां आदी खनिजांपसून तयार करतात. कांय खनिजां खूब म्हत्वाचीं आनी भोव उपेगाचीं आसतात.
पूर्विल्ल्या काळासावन मनीस फातर, मृत्तिका, रंगीत आनी चकचकीत अशे खनिजांचे कुडके, स्फटिक, कांय सामान्य खनिजां तशेंच शुध्द धातूंच्या स्वरूपांत मेळपी खनिजां हांचो वापर हत्यारां, आयदनां, बांदकाम, रंगद्रव्यां, आभूशणां हांचेखातीर करीत आयला. फुडें कच्च्या धातूंपसून बांदकामाचे फातर आनी विटो तयार करपाक सुरवात जाली. मृद्खनिजां, फेल्स्पार आनी क्वॉर्ट्झ हांचेपसून कंवच्यो आनी आयदनां तयार करपाक सुरवात जाली. हालींच्या काळांत वेगवेगळीं रसायनां, धातू, हेर उपेगाचे पदार्थ, ऊर्जा हीं प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रीतींनी खनिजांपसून तयार करतात.
