मनशान खनिजांचो उपेग जरी पूर्विल्ल्या काळासावन केल्लो आसलो, तरी पयलींच्या काळांत ताका खनिजांच्या स्वरुपाची आनी तांच्या रसायनीक संघटनांची कसलीच म्हायती नाशिल्ली. खनिजविज्ञानाचेर आयज लेगीत सांपडटा तें एकदम सुरवातीचें बरोवप थीओफ्रॅस्टस हाचें आसा (इ. स. प. ३१५). व्हडलो प्लिनी हाणें इ. स. ७७ च्या सुमाराक बरयल्ल्या सैमीक इतिहासाविशींच्या पुस्तकांतली निमाणचीं पांच प्रकरणां पूर्विल्ल्या काळांतले म्हायतीचेर आदारीत आशिल्ल्या खनिजविज्ञानाचेर बरयल्लीं. आर्विल्ल्या खनिजविज्ञानाची सुरवात खनिजविज्ञानाचो जनक म्हूण जाका वळखतात, त्या जॉर्जिअस ॲग्रिकोला हाणें केली. ताणें ‘De natura fossilium’ (इ. स. १५४६) ह्या आपल्या पुस्तकांत भौतिक गुणधर्मांप्रमाण खनिजांचें वग्रीकरण आनी जायत्या खनिजांचें विस्तारान वर्णन केलें. उपरांतच्या काळांत जायत्या जाणांनी खनिजांचें वेगवेगळे तरेन वग्रीकरण करपाचे यत्न केले. इ. स. १७३५ त कार्ल लिनीअस हाणें आनी १८२० त एफ्. मोस हाणें सैमीक इतिहासाचे पध्दतीन खनिजांच्या भायल्या गुणधर्मांचेर आदारीत अशें वग्रीकरण केलें. ए. एफ्. क्रून्स्टेट हाणें १७५८ त आनी जे. जे. बर्झीलिअस हाणें १८१४ त रसायनीक पध्दतीन खनिजांचें वर्गीकरण केलें. ए. जी. व्हेर्नर हाणें १७७४ त वयल्या दोनूय प्रकारांचो समन्वय करुन खनिजांचें वर्ग केले. १८०० च्या सुमाराक एम्. एच्. वलाण्रोथ हाणें खनिजांचें परिणात्मक रसायनीक विश्लेशण करपाचो वावर सुरू केलो. ताचो उपेग सी. डब्ल्यू. शेले आनी बर्झीलियस हांणी खनिजविज्ञानांत केलो. जे. बी. एल्. रोम डी लिसल (१७७२) आनी खास करून आर्. जे. हॉय (१७०१) हांणी स्फटिकविज्ञानाची बुन्याद घाली. डब्ल्यू. एच्. वुलस्टन हाणें १८०९ त परावर्तन कोनमापक तयार केलो आनी मागीर ताचो उपेग करून खनिजां वळखुपाखातीर तांच्या स्फटिकांचो आकार आनी आकारमान हांचे उपेग जावपाक लागलो. कोनमापक वापरून स्फटिकाच्या वेगवेगळ्या पृष्ठांतले (planes) कोन मेजप, कोनाचें एकमेकांकडेन संबंद हाचें परीक्षण करप शक्य जालें. ताका लागून रसायनीक संघटन आनी स्फटिकी खाशेलेपण हे खनिजांचे मूळ गुणधर्म आशिल्ल्याचें कळून आयलें. ई. मिचर्लिख हाणें १८१९ त, कांय खनिजांमदीं दिसून येवपी समरुपतेची विस्कटावणी केल्ल्यान खनिजविज्ञानांत आर्विल्लो स्फटिक-रसायनीक विचार उदेलो. एकुणिसाव्या शेंकड्यांत इंग्लंडांत जाल्ले उद्येगीक क्रांतीक लागून तशेंच पयल्या संवसारीक म्हाझुजावेळार अमेरिकेसारक्या देशांत उप्राशिल्ल्या आडमेळ्यांक लागून खनिजांची मागणी वाडली. ताका लागून खनिजांचें म्हत्व, उपेग, तांचे सोद आनी संशोधन हांचेविशीं राश्ट्रीय पातळेचेर विचार सुरू जालो.
खनिजांची उत्पत्ती: सैमांत मेळपी खनिजां भूवैज्ञानीक प्रक्रियांनी तयार जाल्लीं आसतात. चड करून सगळीं खनिजां कसल्या ना कसल्या तरी खडपांनी सांपडटात. कांय खनिजां कशीं तयार जातात हें सहज समजता. देखीक- दर्याच्या उदकाचें बाश्पीभवन जावन सादें मीठ, जिप्सम हांच्यासाककिल्या पदार्थांचे निक्षेप (deposits) तयार जातात. खनिजां खास करून फुडल्या प्रक्रियांनी तयार जाल्लीं आसतात: अग्निज (igneous) खडपांतलीं- १. चडकरून सगळीं खनिजां शिलारसांत विरगळिल्ले स्थितींत आशिल्ल्या द्रव्यांचें, तो न्हिवन घन जायत आसतना स्फटिकीभवन जावन तयार जातात. २. कांय खनिजां शिलारसांतल्यान भायर येवपी वाफांचें आनी वायूंचें संद्रवण (condensation) जावन आनी हून विद्रावांचें बाश्पीभवन वा संघनन (घनांत रुपांतर) जावन तयार जातात.
अवसादी (sedimentary) म्हळ्यार रेब्याच्या खडपांतलीं – १. चडशीं खनिजां पयलींच्या खडपंतल्यान व्हांवन आयिल्लीं आसतात. हीं खनिजां घट आनी निबर आसतात. देखीक- क्वॉर्ट्झ, इल्मेनाइट, गार्नेट, झिरकॉन, २. इलाइट, मॉंटमोरिलोनाइट, अभ्रकां हांचेसारकीं मृद-खनिजां सुरवातीच्या खडपांतल्यान फुटून, तुटून, बारीक जावन आयिल्लीं आसतात; पूण उपरांत तांचें रसायनीक प्रक्रियेन पुनर्घटन जाता; ३. सैमीक उदकांत विरगळिल्ल्या द्रव्यांचें देखीक- हॅलाइट (मीठ), जिप्सम, उदकाचें, बाश्पीभवन जावन निक्षेपण (साचपाची क्रिया) जाता. ४. सैमीक उदकांतलो कार्बन डाय-ऑक्साइड गेल्ल्यान तातूंत विरगळिल्लें कॅल्शियम कार्बोनेट निक्षेपित जाता. ५. अवसादी खडपांनी खनिजां तयार जावपाखातीर कांय जैव पदार्थूय हातभार लायतात. देखीक- अवसादी गंधकाचे निक्षेप. रुपांतरित (बदल जावन तयार जाल्या) खडपांतलीं खनिजां, चेपण वा हुनसाण हांच्या प्रभावाक लागून खडपांचें घन अवस्थेंत रुपांतरण जाता आसतना तांच्यातल्या घटकांचें पुनर्स्फटिकीभवन जावन तयार जातात. देखीक- अभ्रक, हॉर्नब्लेंड, गार्नेट, स्टॉरोलाइट. शिलारसांतली हून वाफ आनी क्रियाशील वायू शेजारच्या खडपांत गेले म्हण्टकच तांची त्या खडपांतल्या घटकांकडेन विक्रिया जावन तोरमल्ली (टुर्मलीन), पुष्कराज, फ्ल्युओरस्पार हीं खनिजां तयार जातात.
खनिजांचें वर्गीकरण: अभ्यासाचे नदरेन खनिजविज्ञानाचे फांटे केल्यात ते अशे: १. स्फटिकविज्ञान २. भौतिक खनिजविज्ञान ३. रसायनीक खनिजविज्ञान ४. प्रकाशीय खनिजविज्ञान ५. खनिज अभिज्ञान वा वर्णनात्मक खनिजविज्ञान ६. क्रमिक सहजनन खनिजविज्ञान आनी ७. प्रायोगिक खनिजविज्ञान.
स्फटिकविज्ञान: थाराविक रसायनीक संघटन आनी स्पटिकी संरचना ह्या दोन गुमधर्मांचे म्हायतीवेल्यान एकाद्रें खाशेलें खनिज म्हळ्यार ताची जात थारावं येता. कसलोय स्फटिक सैमीक रितीन तयार जाल्ल्या चार वा चड सपाट पृष्ठांनी मर्यादीत जाल्लो आसता. खनिजांच्या स्वरुपाविशींची एकदम सुरवातीची म्हायती तांच्या स्फटिकांच्या भायले संरचनेवेल्यान आनी स्फटिकांच्या आकारविज्ञानाचो अभ्यास करून मेळ्ळी. स्फटिकांचे पध्दतशीर वाडीक लागून तयार जाल्ल्या तांच्या भूमितीय आकारांचो विचार स्फटिकविज्ञानांत जाता. स्फटिकविज्ञानांत खनिजांचे आंतरीक स्फटिक संरचनेविशींचो अभ्यास आस्पावता.
भौतिक खनिजविज्ञान: स्फटिकमय खनिजांच्या भायल्या आकारांप्रमाणूच तांचे चडशे भौतिक गुणधर्म तांच्या आंतरिक म्हळ्यार घट अणूंचे संरचनेचेर आदारून आसतात. भौतिक गुणधर्मांवेल्यान खनिजांची जात वळखप शक्य आशिल्ल्यान ह्या विज्ञानाक भौतिक खनिजविज्ञान अशें म्हण्टात. साद्यो, सोप्यो कसोट्यो वापरून खनिजांच्या भौतिक गुणधर्मांची परीक्षा करतात. ते मुखेल भौतिक गुणधर्म अशे: पाटन (cleavage), विभाजनतलां (parting), कठिणताय (hardness), भजन पृष्ठा, दृढताय, आघात आकृती, खाशेलें गुरुत्व (specific gravity), चमक, रंग, कस, पारदर्शकता, तारादर्शकता (asterism), संदीप्ती (luminance), सूक्ष्मदर्शकावरवीं केल्लें परीक्षण. चुंबकीय आनी विद्दुत् गुणधर्म, दाब विद्दुत्, ताप विद्दुत्.
रसायनीक खनिजविज्ञान: खनिजां वळखुपाखातीर आनी तांच्या वर्गीकरणाखातीर तांचें रसायनीक संघटन खबर आसचें पडटा. जे शाखेंत हे रसायनीक संघटनेविशींचो अभ्यास आस्पावता, ते शाखेक रसायनीक खनिजविरज्ञान अशें म्हण्टात. हें संघटन गुणात्मक आनी परिणात्मक पध्दतींनी काडटात. खनिजांत खंयचीं मूलद्रव्यां कितल्या प्रमाणांत आसात, हें परिणात्मक विश्लेशणावयल्यान कळटा. रसायनीक विश्लेशणावयल्यान खनिजाचें रसायनीक सूत्र काडपाचो विशयूय हे शाखेंत आस्पावता. स्फटिक वा घन अवस्था रसायनशास्त्राचो उपेग हालींच्या काळांत खनिजविज्ञानांत खूब मोट्या प्रमाणांत जाता. स्फटिक रसायनशास्त्रांत फुडले म्हायतीचो आस्पाव जाता. १. अणूंत बंध निर्माण करपी प्रेरणा २. स्फटिक संरचनेचें स्वरूप ३. मूलद्रव्यांचे रसायनीक आनी संरचनात्मक गुणधर्म ४. खनिजां आनी हेर पदार्थ हांचें स्वरूप आनी गुणधर्म.
प्रकाशीय खनिजविज्ञान: स्फटिकी पदार्थांत वेगवेगळे पूण थाराविक प्रकाशीय गुणधर्म आसतात. घनीय स्फटिक सोडल्यार हेर सगळे तरेचे स्फटिक व्दिप्रणमनी (double refracted) आसतात, म्हळ्यार तांच्यातल्यान
