प्रशासन पध्दतीचेर विंगडविंगड बदल जायत आसात. सद्या सत्तेर आयिल्ल्या पंगडान कंबोडिया आनी उपरांत कांपुचिया अशें नांव आशिल्ल्या देशाचें ‘ख्मेर प्रजासत्ताक’ अशें नवें नांव दवरलां.
अर्थीक स्थिती: भात हें हांगाचें मुखेल पीक आसा. न्हंयच्या देगांचेर नाल्ल, सुपारी, लिंबू हांचे पीक येता. तंबाखू, मको, म्हशींग, सोयाबीन, तीळ, मसमी भिकणां, ताग, नीळ आनी हेर भाजीपालोय हांगा व्हडा प्रमाणांत जाता. रबर आनी मिरयांचे मळे बऱ्याच जाग्यांचेर आसात. गोरवां, दुकर, कुकडां आनी बदकां पोसपाचोय उद्येग आसा. हांगाचे शेतकार शेतवडीवांगडा नुस्तें मारपाचें काम करतात. नुस्तें चडशें सरोवरांतल्यान मेळटा. नुस्तें सुकोवन विकपाचो धंदो बऱ्याच नेटान चलता.
रानांतली संपत्ती चडशी ना. कोंडे आनी बेताचें उत्पादन मात थंय बऱ्या प्रमाणांत जाता. ख्मेरांतले उद्येगधंदे हालींच्याच काळांत सुरू जाल्यात. वाहनां तयार करप, शिमीट, कागद, प्लायवूड, कपडो असले कारखाने हांगा आसात. फॉस्फेटचो कारखानोय हांगा आसा. पर्यटनाच्या मळार जाय तशी उदरगत जाल्ली ना. ह्या देशांतल्यान रबर, तांदूळ हांची निर्यात चडशी दक्षिण व्हिएतनाम, हाँगकाँग, सिंगापूर, जपान, फ्रांस, अमेरिका ह्या देशांनी जाता. आयातीचे वेव्हार जपान, थायलंड, हाँगकाँग, फ्रांस, अमेरिका, सिंगापूर हांचे लागी जातात. ह्या देशाक कपडो, खनिज संपत्ती, रसायनां, प्रसाधनां हांची आयात करची पडटा. रिएल हें हांगाचें अधिकृत चलन.
येरादारी आनी संचरण: १९८१ मेरेन ह्या देशांत १३,३५१ किमी. लांबायेचे रस्ते आशिल्ले. हातूंतले २०% पक्के आशिल्ले. त्याच वर्सा रेल्वेमार्गांची लांबाय ५४९ किमी. आशिल्ली. मेकाँग न्हंय, टॉनले सॅप न्हंय आनी सरोवर उदकांतल्या येरादारीखातीर उपेगाचीं थारतात. काँपाँग सोम हें हांगाचें मुखेल बंदर. हे भायर हेर बरींच ल्हानसान बंदरां हांगा आसात. ‘एअर काम्बोज’ ही संस्था हवाई मार्गावयली येरादारी सांबाळटा. प्नॉमपेन हांगा मुखेल आंतरराश्ट्रीय विमानतळ आसा.
१९८४ मेरेन ह्या देशांतल्यान १६ दिसाळीं उजवाडाक येतालीं. रेडिओ, दूरचित्रवाणीचीय ह्या देशांत बरी वेवस्था आसा.
लोक आनी समाजजीण: वंशीक नदरेन हांगाचे सुमार ९३% लोक ख्मेर-कंबोडियन, ३% चिनी आनी ४% व्हिएतनामी आसात. ख्मेर-कंबोडियन लोक मूळचे सद्याच्या थायलंडांतल्या कोराट पठारावयल्यान इ.स.प. दुसऱ्या शतमानआदीं मॅकाँगच्या पिकाळ देगणांत येवन रावले. भारतांतल्यान बरेच लोक हांगा दोन हजार वर्सांआदीं सावन येताले. तांचो बरोच प्रभाव ह्या लोकांचेर पडलो. आठव्या ते पंदराव्या शतमानामेरेन हांगा भारतीय, मलायी, थाई हे लोक आयले. ह्या लोकांची हाका लागून सगळ्या विंगड विंगड लोकांकडेन भरसण जाली. धर्मीक नदरेन ह्या देशांत ८८.४% बौध्द, २.४% मुसलमान आनी ९.४% हेर धर्मांचे लोक आसात. सुमार ८०% लोक शेतवडीचेर जीण सारतात.
पूर्विल्ल्या साम्राज्याच्या काळांतलीं शिल्पां आनी वास्तुशिल्पां हांचें दायज ह्या देशाक लाबलां. अंकोर वाठारांत पोरने बांदावळीचे नमुने आयजमेरेन पळोवंक मेळटात. भारतीय आनी चिनी संस्कृतायेची भरसण हांगाचे कलाकुसरींत बरेतरेन दिश्टी पडटा.
शिक्षण: ह्या देशाचें राश्ट्रीय साक्षरतेचें प्रमाण ५५% आसा. १९७५ पयलीं शिक्षण फुकट, सक्तीचें आनी एकसारकें आशिल्लें. राज्यवेवस्थेंत येवपी बदलांक लागून शिक्षणपध्दतीचेर परिणाम जाला. सरकारी शिक्षणसंस्थांवांगडा बौध्द धर्मीक शाळा आनी कॅथलिक मिशनरी संस्था शिक्षणाच्या मळार वावर करतात. उंचेल्या पावंड्यावयलें शिक्षण दिवपाखातीर हांगा बरींच विश्वविद्यालयां आसात.
अमेरिका, फ्रांस, कॅनडा, ब्रिटन ह्या सारक्या देशांनी हांगाचे विद्यार्थी उंचेल्या शिक्षणाखातीर वचून रावल्यात. भाशा आनी साहित्य: भौतेक ख्मेर राजा पयलींचे हिंदू धर्मीक आशिल्ल्यान पूर्विल्ल्या काळांत पडिल्लो संस्कृत भाशेचो प्रभाव दिसून येता. कम्बोज देशांत जे सुमार ३२० कोरीव लेख सांपडटात, तातूंतले १५० संस्कृत भाशेंतलें आसात. ह्या लेखांनी पाणिनी, पतंजली, वेदवेदान्त, स्मृति, रामायण-महाभारत, पददर्शन, कामसूत्र, धर्मशाळा आनी बौध्द तशेंच जैन पवित्र ग्रंथांचो उल्लेख मेळटा. ताचेवयल्यान पूर्विल्ल्या काळांत कम्बोजांत मूळ भारतीय संस्कृत भाशेंत निर्माण जाल्ल्या साहित्याचो वापर जातालो, अशें अनुमान काडूं येता.
ख्मेर वा कंबोडियन ही हांगाची अधिकृत भाशा. हे भाशेचेर भारतीय आनी चिनी भाशांच्या लिपींचो परिणाम जाला. १९७५ मेरेन शिक्षणाखातीर हांगा फ्रेंच भाशेचो उपेग जातालो. इंग्लीश भाशेचोय प्रभाव हालींच्या काळांत हांगाच्या समाजाचेर जाल्लो दिसून येता. साहित्याविशीं व्हडलीशी म्हायती मेळना.
म्हत्वाचीं थळां: प्नॉमपेन ही राजधानी आनी उद्येगीक केंद्र आसा. मेकाँग हें बंदरा आनी काँपाँग चाम, सीएम रीप, पुसीट हीं हेर म्हत्वाचीं शारां आसात.
-कों. वि. सं. मं.
गंगटोक: सिक्कीम राज्याची राजधानी. एक म्हत्वाचें वेपारी शार. दार्जीलिंगाचे उत्तर-उदेंतेक ४५ किमी. आनी समुद्रथरासावन १८७१ मी. उंचायेचेर हे शार वसलां. लोकसंख्या: ३६,७६८ (१९८१). सिक्कीमचे लोकवस्तींतले सुमार एक तृतीयांश लोक ह्या शाराचे भोंवतणी रावतात. पयलीं गंगटोक ल्हान ल्हान लांकडी घरांचो ल्हानसोच गांव आसलो. पूण आतां ताका आर्विल्ल्या शाराचें रूप आयलां.
हांगाचो लालबाजार, आर्विल्लो राजवाडो, मंत्र्यांचीं घरां, सचिवालय, विद्यालयां, वखदी केंद्रा आदींनी गंगटोकच्या वैभवांत भर घाल्या. हांगा तिखी, समशितोश्ण कटबंधीय फळां आदींची खास केंद्रां, कुटिरोद्योग संस्था आनी तिबेट विद्याभास मंडळ आसून सिक्कीमचे संस्कृतीक जिणेचें हें केंद्र जावन आसा. हांगा आशिल्ल्या रूमटेकाच्या बौध्द मठाची खूब नामना आसा.
१९६१ त हांगा रांगणी जलविद्युत् प्रकल्प पुराय जालो. ह्या प्रकल्पावरवीं गंगटोकचे वीजपुरणेंत भर पडली आनी देखूनच हांगाच्या उद्येगधंद्याचे उगरगतीक बरी परिस्थिती तयार जाली. हांगा कापड आनी तयार कपडे, रंग, धातूकाम, लांकडीकाम, शेंदऱ्यो, कागद आदींचो वेपार चलता. गंगटोक हें शार बागडोग्रा (सिलिगुडी) ह्या भारतीय हवाई विमानतळाक जोडलां. भारत रस्ता विकास मंडळान २४१.५ किमी. चो उत्तर सिक्कीम राजमार्ग बांदला. ताका लागून ह्या शारांतल्या लोकांक सिक्कीमचे शिमेमेरेनच्या शारांकडेन वेपार करप सोपें जालां. हांगा मको, दाळी, बटाट, तांदूळ, फळफळावळ, जनावरां, कातडी वस्तू आदींची व्हड बाजारपेठ आसा.
-कों. वि. सं. मं.
गंगा: भारतांतली पवित्र न्हंय. लांबांय २,५१० किमी.; उदक व्हांवपाचें क्षेत्र ८,३८,२०० चौ.किमी.; गंगेचो उगम उत्तर प्रदेशाच्या अस्तंत कुमाऊँ वाठारांत टेहरी-गढवाल जिल्हांतल्या ४,०६२ मी. उंचायेवेल्या गंगोत्री ह्या क्षेत्रापसून सुमार २९ किमी., ४,२०६ मी. उंचायेवेल्या गोमुख हांगा, गंगोत्री हिमन्हंयेच्या तोंकाक हिमगुहेंतल्यान जाता. भागीरथी ह्या नांवान उगमापसून ३५ किमी. अस्तंतेकडेन आनी मागीर हिमालयाच्या खोल देगणांतल्यान दक्षिणेकडेन वतकच तिका देवप्रयाग हांगा अलकनंदा हो गंगेचो दुसरो फांटो मेळटा. जोशीमठ हांगा बद्रिनाथासावन आयिल्ली विष्णुगंगा आनी द्रोणगिरीकडल्यान आयिल्ली धौलीगंगा एकठांय जातात. विष्णुप्रयागाफुडें तिका अलकनंदा म्हण्टात. देवप्रयागाफुडें भागीरथी-अलकनंदा संयुक्त प्रवाहाक गंगा हें नांव पडलां.
