मागीर दक्षिणेक ७० किमी. व्हांवन वचून नाग टिब्बा आनी शिवालिक पर्वत वळींतल्यान, खडपांतल्यान वाट काडीत हृषीकेशसावन हरद्वार हांगा गंगा मैदानी वाठारांत येता.
हरद्वारसावन गढमुक्तेश्वरावयल्यान अनुप शारामेरेन गंगा दक्षिणेक, थंयसावन फरुखाबाद, कनौज, कानपूरच्यान अलाहाबाद (प्रयोग) मेरेन आग्नेय दिकेक, मागीर दक्षिणेकडल्यान व्हडलें चंद्राकृती मोडण घेवन वाराणसीमेरेन आनी थंयसावन गाझीपूर, बलिया, पाटणा, मोंघीर, भागलपूर, साहेबगंजकडल्यान अस्तंत बंगालचे शिमेमेरेन उदेंतेकडेन १२० किमी. व्हांवत वता. बिहारांतल्या राजमहाल दोंगराक भोंवतडो घालून गंगा अस्तंत बंगालांत पावता. थंयसावन व्हांवत आग्नेय दिकेन ती बांगला देशांत वता. ग्वालंदोकडेन तिका ब्रह्मपुत्रा मेळटा आनी थंय तिका पद्मा अशें म्हण्टात. फुडें फरीदपूरचे उदेंतेक मेघनेचे खाडीक मेळून दक्षिण ह्या जुंव्याकडेन बंगालच्या उपसागराक मेळटा.
गंगेक फरूखाबादच्यावयर नुता आनी हरदोई इतल्या सुमाराक रामगंगा मेळटा. अलाहाबाद हांगा यमुना न्हंय गंगेक मेळटा. अलाहाबाद आनी वाराणसी हांगासावन शोण, पाटणालागीं पुनपन, लखिसराईचे ईशान्येक गयेसावन आयिल्ली फल्गू ह्यो न्हंयो आनी हेर कितलेशेच प्रवाह गंगेक उजवे दिकेन येवन मेळटात. गंगेक दावे वटेन वाराणासी आनी गाझीपूरसावन गोमती, बालियाचे अस्तंतेक तमसा वा उदेंत तोन्स, छप्रा हांगा घागरा म्हळ्यार शरयू, सोनपूर हांगा गंडक, मोंघीर जिल्ह्यांत बुरी मंडक, मनीहारी घाटाच्या थोडें वयर एव्हरेस्ट भागांतल्यान आयिल्ली कोसी आनी तिचे उदेंतेक महानंदा ह्यो मुखेल न्हंयो आनी हेर न्हंयांचे फांटे मेळटात.
अस्तंत बंगालांत मुर्शिवाद जिल्ह्यांत जंगीपूरचे थोडे उत्तरेक धुलिआनकडेन गंगेचे भागीरथी-हुगळी आनी रद्मा-मेघना अशे दोन फांटे जातात. भागीरथीक अस्तंत बंगालांत बन्सलोई, काटवा, अजया, दामोदर, रुपनारायण, पानार आदी ल्हानव्हड न्हंयो येवन मेळटात. भागीरथीच्या दर्याकडल्या भागाक हुगळी अशें म्हण्टात.
उगमापसून हरद्वारमेरेनचो गंगेचो प्रवाह हिमालयाच्या दोंगराळ भागांतल्यान, नंदादेवी, कामेट ह्या ऊंच शिखरसमुद्राच्या प्रदेशांतल्यान कितल्याशाच प्रवाहांचें उदक आपणायत नेटान सकयल देंवता. ह्या वाठारांत हिंदूंचीं खूब तीर्थक्षेत्रां, कांय झरे, रानां, रानवटी जनावरां, पक्षी आसात. हरद्वारसावन मुखामेरेनचो गंगेचो ३,५७,००० चौ. किमी. वाठार व्यापपी व्हडलो सपाट मैदानी प्रदेश आसा. तातूंत उत्तर प्रदेश, बिहार आनी अस्तंत बंगाल हीं भारताचीं राज्यां येतात.
बिहारांत गंगेच्या वाठाराचो ८८,००० चो. किमी. प्रदेश आसा. घागरा, गंडक, कोसी ह्या आनी हेर कितल्याशाच प्रवाहांनी उत्तर बिहारांत ५४,४०० चौ. किमी. चो २,००० मी. खोलायेचो एक व्हडलो गाळप्रदेश तयार केला. उत्तर बंगालांतले मैदानी प्रदेश २३,००० चौ. किमी. आसून तातूंतल्यो उदेंतेकडल्यो न्हंयो ब्रह्मपुत्रा न्हंयेक येवन मेळटात. जलमार्ग म्हूण गंगेचें खूब म्हत्व आसा. कलकत्ता समुद्रापसून १४० किमी. भितर आसा. थंय व्हडल्यो बोटी वतात. पाटण्यामेरेन ल्हान आगबोटी वतात. कानपूर आनी हरद्वारमेरेन साद्या व्हडल्यांतल्यान एकसारकी येरादारी चालू आसता. गंगा-यमुनाच्या कालव्यांतल्यान येरादारी एकासारकी चालू आसता.
जल्मांत एकदां तरी गंगेचें न्हाण घडचें अशी जण एकल्या हिंदूची इत्सा आसता. हिंदू लोकांनी पवित्र मानिल्ल्या सात न्हंयांभितर गंगेची सुवात सगळ्यांत वयर आसा. गंगेक विष्णुपदी, त्रिपथगा, भागीरथी, जान्हवी अशीं खूब नांवां आसात. गंगेंत आपल्याक मरण येवचें वा निदान आपल्यो अस्थी तरी गंगेंत पावच्यो, अशें श्रध्दावान हिंदूंक दिसता. हरद्वार, अलाहाबादचे गंगेचें उदक तांबयांत घालून हाडटात आनी ताची पूजा करतात. मरता आसतना गंगेचें उदक तोंडांत घालतात. नवे खणिल्ले बांयंत गंगेचें पवित्र उदक घालतात. मंगल प्रसंगाक गंगाजलाचो अभिषेक करतात. गंगेचें उदक पथकर आनी पीडाहारक आसा. महंमद तुघलक, अकबर, औरंगजेब आनी हेर राजा लोक नेमान गंगाजल घेताले. ऋग्वेदांत गंगेचो उल्लेख फकत दोन वेळा आयला. आरण्यकां, पुराणा हातूंत गंगेची खूब महती गायल्या.
-कों. वि. सं. मं.
गंगोत्री: हिंदू लोकांचें पवित्र थळ. हें क्षेत्र उत्तर प्रदेश राज्यांतल्या टेहरी गढवाल जिल्ह्यांत आसा. टेहरी-गढवाल जिल्ह्यांतल्या टेहरी ह्या वाठारासावन सुमार ८० किमी. अंतराचेर आनी ३,१६७ मी. उंचायेचेर हें क्षेत्र वसलां. हांगासावन १४ किमी. वयर सुमार ६,६१४ मी. उंचायेचें गंगोत्री तेमक आसा आनी सुमार २३० किमी. वयर कैलास पर्वत आसा.
१८ व्या शेंकड्यांत अमरसिंग थप्पा ह्या गुरखा सेनापतीन बांदिल्लें गंगेचें देवूळ ह्या क्षेत्रांत आसा. हें देवूळ भागीरथी न्हंयचे दावे देगेर आसा आनी ताच्या लागसारूच भैरवनाथाचें देवूळ आसा. हें भगीरथाचें तपस्थान आशिल्लें. जे शिळेचेर बसून भगीरथान गंगेक प्रसन्न करपाक तप केल्लें, ती शिळा भगीरथ शिळा ह्या नांवान नामनेक पावल्या. गंगेच्या देवळांत गंगा, यमुना, सरस्वती, भागीरथी आनी शंकराचार्य हांच्यो मूर्ती आसात. तातूंतले गंगेचे मुर्तीची थापणूक शंकराचार्यान केल्ली, अशें सांगतात.
भागीरथी शिळेच्या पलतडीं रुद्रशिळा आसा. शिळेचेर उबो रावन शिवान स्वर्गांतसावन गंगेचो प्रवाह आपल्या मस्तकाचेर घेतिल्लो, अशें सांगतात. ह्या थळांत भागीरथी आनी केदारगंगा ह्या न्हंयांचो संगम जात. थंयसावन सुमार पाऊण किमी.चेर फातप फोडून १०-१२ मी. उंचायेवेल्यान भागीरथी न्हंयचो प्रवाह सकयल पडटा. ज्या जाग्यार हो प्रवाह सकयल पडटा, ताका ‘गौरीकुंड’ म्हण्टात. ह्या गौरीकुंडाचे मदीं शिवलिंग आसा आनी हो प्रवाह सारको ह्या लिंगाच्या माथ्यार पडटा. थंय लागसारूच ब्रह्मा, विष्णू, सूर्य आदी देवांचीं कुंडां आसात.
गंगोत्री हें गंगा न्हंयच्या उगमाचें थळ मानतात, तरी गंगेचो खरो उगम गंगोत्रीसावन सुमार २९ किमी. चेर आशिल्ल्या श्रीमुख पर्वतांत, गायेच्या तोंडाभशेन एक फातर आसा, तातूंतल्यान जाता. थंय ३० किमी. लांबायेची आनी ३ किमी. रुंदायेची हिम न्हंय सोंपता आनी थंयचे होंवरींतल्यान भागीरथीचो प्रवाह सुरू जाता. थंय वचपाची वाट बरीच आडखळेची आशिल्ल्यान चडशे यात्रेकरू थंय वचनात. ह्या थळाक गंगोदभेदतीर्थ म्हण्टात.
अक्षयतृतीयेसावन कार्तीक पुनवेमेरेन ह्या क्षेत्रांत यात्रेकरी येतात. कार्तिकी पुनवे उपरांत थंय बर्फ पडटा, देखून हें देवूळ बंद आसता. थंयचे पुरोयत गंगेची मूर्ती घेवन थंयसावन २३ किमी. आशिल्ल्या मार्कंडेय क्षेत्रांत येतात आनी थंय गंगेची पूजा करतात. मागीर पर्थून अक्षयतृतीयेक गंगेची मूर्त गंगोत्रीक हाडटात.
-कों. वि. सं. मं.
गंजन: (मराठी-गवती चहा, पातीचा चहा; हिंदी-गंधतृण; गुदराती-लिलिचा; कन्नड-मज्जिगे हुळू; संस्कृत-भूस्तृण, सुगंधी; इंग्लीश-वेस्ट इंडियन लेमन ग्रास; लॅटीन-सिंबोपोगॉन सिट्रेटस; कूळ-गॅमिनी). १.५ मी. उंचाय आशिल्लें हें वासाळ तण झोंपांनी वाडटा. हें झोंप जायतीं वर्सां जियेता. हें झोंप मूळचें भारतीय आसूंक जाय. पूण सद्या उश्ण आनी उपोशण कटिबंधांत सगळ्या वाठारांनी दिश्टी पडटा. भारतांत कांय कडेन हें झोंप रानटी अवस्थेंत दिसता. गोंय, केरळ, कर्नाटक आनी महाराष्ट्र ह्या वाठारांनी ताची लागवड करतात. कांड (मूळक्षोड) मोटवें आसता आनी तें जमनींत वाडटा. ताचो कांय भाग जमनीवयर (संधिक्षोड) येता. पानां सादीं, रेशाकृती, तोंकांकडेन अशीर, सुमार ९० सेंमी. लांब, निळसार पाचवीं आनी खरखरीत आसतात. तृणपुच्छ (पानांच्या देंठाकडेन आशिल्ले पानांचो ल्हान भाग) ल्हान आनी कांडाक गुठयिल्लो आसता. फुलां ३० ते ६ सेंमी. लांबायेचे, महाछद आशिल्ले परिमंजरीचेर येतात.
हे वनस्पतीक दमट वातावरण, ओलसाण आनी भुसभुशीत जमीन
