लागता. गंजनाचे थाम लावन नवी लागवड करतात. उदेंत उश्ण कटिबंधीय तेचपरी भारत, श्रीलंका, उदेंत आफ्रिका, बेल्जीयन कोंगो, मादागास्कार ह्या वाठारांनी गंजनाची लागवड करतात. अस्तंत गोलर्धांत हे वनस्पतीची लागवड यशस्वीपणान जाल्ली आसा.
उपेग: गंजनाच्या पानांचो काडो उत्तेडक, मुत्रल, जोर ना करपी आनी घाम हाडपी आशिल्ल्यान थंडेचेर गुणकारी जावन आसा. गंजनांत ७०% ते ८०% सित्रोल हें द्रव्य आसता. ह्या द्रव्यापसूनच तांबशे, लिंबाचे रुचीचें बाश्पनशील (volatile) ‘इंडियन मोलिसा’ हें तेल मेळटा. ह्या तेलांत सारक, उत्तेजक आदी गुणधर्म आशिल्ल्यान तें पडकीचेर दितात. ह्या तेलापसून आयोनोन (lonone) हेंय द्रव्य काडटात. ‘अ’ जीवनसत्त्वाच्या संश्लेशणाखातीर ह्या द्रव्याची गरज आसता. अत्तर, वासाळ द्रव्यां, वखदां आनी शाबू करपाक हें तेल वापरतात.
चरत्याचेर (Ringworm)पांनांचो लेप आनी ताक हांची भरसण करून लायतात. काळीं मिरयां घालून केल्लो गंजनाचो काडो रगत चडप, शिरो दुखप, ओंकारो, पातळ परसाकडे असल्या दुयेंसांचेर दितात. थंडी, अपचन ह्या विकारांचेय उपाय म्हूण गंजनाची च्या (कडो) करून घेवपाची चाल गोंयांत आसा.
-डॉ. एस्. एम्. शेट्टी
संदर्भ-1. Bailey, L.H., Manual of Cultivated Plants, Tata Macmillan Co., New York, 1949; 2.Dastur, J.F., Medicinal Plants of India and Pakistan, D. B. Taraporewala Sons & Co., Pvt. Ltd.,Bombay, 1962; 3.Hill, A.F.,Economic Botany, Tata MacGraw Hill Publishing Co.,1951.
गंध: षोडशोपचार पूडेंतलो एक उपचार. चंदनाचें पाळ साणीर घांसून जो लेप तयार जाता, ताका ‘गंध’ अशें म्हण्टात. देवपूजेंत देवाक गंध लायतना पुरुषसूक्तांतलो ‘तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत:’ हो वैदिक मंत्र म्हण्टात.
दादले कपलाक गंध लायतात. दरेक संप्रदायांत गंध लावपाची पध्दत वेगवेगळी आसता. शैव लोक आडवें, जाल्यार वैष्णव लोक उबें गंध लायतात. वैष्णव लोक कानसुलांचेर, खांदांचेर. छातयेर आनी पोटार गंधाच्यो वा गोपीचंदनाच्यो मुद्रा लायतात. वारकरी संप्रदायाचे लोक कपलाचेर आनी कानसुलांचेर गंधाच्यो तिकल्यो लायतात.
तयार केल्ल्या गंधाच्यो बाटल्यो बाजारांत मेळटात, तातूंतलें गंध बायलो कपलाक तिकली लावपाक वापरतात.
बऱ्या वासाकूय गंध अशें म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं.
गंधर्व-१: ‘गन्धं सडगीतवाद्यदिजनितं प्रमोदं अर्वति प्राप्नोति इति’ (शब्दकल्पद्रुम). अर्थ= संगीत (गंध) आनी वाद्य हांचेपसून निर्माण जावपी आनंद जाका प्राप्त जाला, ताका गंधर्व म्हण्टात. गंधर्व ही अतिमानवी योनींतली एक योनी आसून देवांपरस गंधर्वांचो पांवडो तीन सपणांनी सकयल आसा अशें म्हण्टात. कश्यप आनी अरिष्टा हांचेपसून गंधर्वांची उत्पत्ती जाली, अशें मत्स्यपुराणांत सांगलां. गंधर्व हे ब्रह्मदेवाचे शिंकेपसून उत्पन्न जाले, अशें हरिवंशांत सांगलां. महाभारतांत चित्ररथ हो गंधर्वाधिपती आनी इंद्र हो तांचो स्वामी अशें म्हळां.
गंधर्व शब्दाचो कितल्योश्योच व्युपत्ती विद्वानांनी दिल्यात. पूण त्यो चडश्यो क्लिश्ट आसात. सायणान दोन तरेच्यो व्युत्पत्ती सांगल्यात:
१. ‘गानुदकं धारयतीति गन्धर्वो मेघ:’ अर्थ- ‘गा’ म्हळ्यार उदक. ताका धारण करपी तो गंधर्व म्हळ्यार मेघ.
२. ‘गवां रश्मीनां धर्तारं सूर्यम्’ अर्थ-गो म्हळ्यार किरण. तें धारण करपी गंधर्व म्हळ्यार सूर्य. अथर्ववेदांत गंधर्वांक ‘गर्दभनादिन्’ अशें म्हळां आनी गाडवांभशेन (गर्दभ=गाडव) तांचे कामुकतायेचें वर्णन केलां.
गायन-वादन कलेंत गंधर्व पारंगत आसतात. स्वर्गांतले इंद्रसभेंत गावपा-वाजोवपाचें काम गंधर्व करतात. चाक्षुषीविद्या, संमोहनशास्त्र अश्यो कांय दिव्य विद्या तांका अवगत आसतात. गंध्रव सर्वांत सुंदर, रुपेस्त आसतात आनी तांचो भेस ओटलायणो आसता. देखून, सौंदर्याची इत्सा धरपी मनीस तांची पूजा करतात, अशें भागवतपुराणांत सांगलां. तांचीं शस्त्रां विजेसारकीं तेजीश्ट आनी तांचे घोडे वाऱ्यापरस नेटान धांवतात. ते उदकांत बुडून रावंक शकतात. दुरेंस कांयच मेळ्ळेंना जाल्यार उजकांतलो शेळो खावन ते आपली भूक भागयतात.
गंधर्वांक फुलांची आनी खास करून कुंदफुलांची खूब आवड आसा. गंधर्वांत्यो बायलो अप्सरा दिसपाक अप्रतीम आनी लावण्यवती म्हूण नांवाजल्ल्यो आसात. पूण अशा बायलांचो नित्य सांगात आसूनलेगीत गंधर्वांक मानवी बायलांचें आकर्शण खूप आसता. मानवी रमणींक वश करपाखातीर ते तरेतरेचें इंद्रजाल, कपट रचतात. मनशांक भुरळ घालून त्रासांत घालपाची वायट खोड तांकां आसा. अशी भुरळ पडची न्हय म्हूण पयलींचे लोक अजशृंगी नांवाची एक वनस्पत अथर्ववेदांतल्या एका मंत्रान सिध्द करून आपणाकडेन बाळगिताले. रामायण, महाभारत आनी पुराणांत तांकां देवगायकांच्या रुपान चित्रित केल्यात. बौध्द आनी जैन साहित्यांत गंधर्वांचे खूबकडेन उल्लेख आयल्यात. जैन साहित्यांत तांका व्यंतर लोकांतले देव मानल्यात. भारतांतल्या वेगवेगळ्या सुवातींनी तांची सुंदर चित्रां आनी शिल्पां दिसून येतात. देखीक: वेरुळचीं लेंणीं.
गंधर्व-२: -जैन दैवतसमूहांतलो एक यक्ष. हो कुंथुनाथाचो सेवक जावन आसा. गंधर्व-३: एक जात. उत्तर प्रदेशांतल्या वाराणासी, गाझीपूर आनी अलाहाबाद ह्या भागांत आनी राजस्थानांत ह्या लोकांची वसती आसा. हांच्यांत अरारव, सितळ, रामसी, शाहिमल, हिवार, पंचभैया आनी उधोमन अशीं सात गोत्रां आसात. एकाच गोत्रांतले गंधर्व एकमेकांकडेन लग्न जायनात. बालविवाहाची चाल आसून भोवपत्नी प्रथा रुढ आसा. पोरन्या काळांत हांच्यांत अशी चाल आशिल्ली. गोड गळ्यान गावपी आनी दिसपाक सुंदर अशा चलयांचीं लग्नां करीनासतना हे लोक तांकां वेश्या-वेवसायाखातीर राखून दवरताले. पूण पयल्या दादल्यावांगडा हांचे लग्नासारके संस्कार करताले. हांचे पुरयत ब्राह्मण आसतात. लग्नाविशींच्या सगळ्या तंट्यांचो निवाडो पंचायती वरवीं जातालो. गावप, वाजोवप, नाचप हो गंधर्व लोकांचो मुखेल वेवसाय. वाराणासी जिल्ह्यांत कांय गंधर्व शेतकाम करतात. खसखसाची लागवड करप हो तांचो आवडीचो वेवसाय.
ह्या गंधर्व समाजांत औरस चलयेक वारसा हक्क मेळना, पूण वेश्या नर्तकीचे चलयेक चल्याचे बरोबरीन वांटो मेळटा. धंदो चलोवपाखातीर चली पोसकी घेतिल्ली आसल्यार तीच मालमत्तेची वारसदार जाता. पूण तांच्यो लग्न जाल्ल्यो बायलो म्हादेवाक पूजतात आनी नर्तकी गणपतीक भजतात. तेभायर ते ठाकूरदेव आनी बाबा किनाराम हांकां पूज्य मानतात. राजस्थानांतले गंधर्व हे मूळ वैश्यांतले आसून वेवसायान नर्तक आसात. ‘अंजनासुंदरी’ आनी ‘मैनासुंदरी’ हीं तांचीं दोन संगीत नाट्यां आसून तांचे खेळ करीत वर्सांतले आठ म्हयने ते गांवानगांव भोंवतात. दक्षिण गुजरातांत रावपी गंधर्वांक ‘गंध्रप’ अशें म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं. गंव: (मराठी-गहू; हिंदी-गेहूँ; गुजराती-घहूं; कन्नड-गोधी; संस्कृत-गोधुम; इंग्लीश-व्हीट; लॅटीन-ट्रिटिकम; कूळ-ग्रॅमिनी).
हें वर्सुकी वनस्पतीचें रोप ६० ते १५० सेंमी. लांब आसता. पूण संकरीत जाती मात ३० सेंमी. ऊंच आसतात. ताचें कांड उबें आनी पोकळ आसता आनी ताका ५-७ कोंब आसतात. पानां लांब आनी अशीर आसतात. फुलांची मांडावळ एका मुखेल घट्ट देंठाचेर आसता आनी ताचेर ल्हान ल्हान फुलां मेळून एक कणसूच तयार जाता. फुलांचेर, वयलेवटेन लांब दाट केंस आसतात.
गंवांचो रंग तांबूस हळडुवो वा लेव हळडुवो आसता. ताचो घेर ५-१०
