मिमी. आसता. ह्या फळांत २.५% कोंब, १४% कणो आनी ८३.८७% पिठाळ, अशे तीन मुखेल भाग आसतात. गंव लांब, गुळगुळीत, मदीं फुगिल्लो आसता आनी ताच्या भायले वटेन एक चीर आसता.
उगमाचो इतिहास: गंवाची शेती चडशा सगळ्या थंड प्रदेशांनी आनी उश्ण कटिबंध देशांनी जाता. तशेंच दर्याचे पातळेसकयल आनी ४,५०० मी. उंचायेच्या वाठारांत गंव पिकयतात. गंवाचो उगम दक्षिण उदेंत आशिया हांगा जालो. भारतांत गंव आर्य लोकांनी हाडलो, असो पुरावो मेळटा.
संवसारांत आर्क्टीक सर्कल ते विषुववृत (equator) मेरेन गंव पातळ्ळा. रशिया, अमेरिका, भारत, चीन फ्रांस, जर्मनी ह्या देशांनी गंव चड प्रमाणांत पिकयतात. हातूंत रशियेक सगळ्यांत चड गंव पिकता. सगळ्यांत चड हेक्टरी सरासरी उत्पन्न स्वीत्झर्लंड हांगा जाता. ताचे फाटल्यान फ्रांस आनी जर्मनीचो क्रमांक लागता.
गंवाच्या उत्पन्नांत जगांत भारताचो चवथो क्रमांक लागता. भारतांत सुमार २२० लाख हेक्टर वाठारांत गंव पिकता. ताचें वर्सुकी उत्पन्न सुमार ३४९ लाख टन मेळटा. तशेंच ताचें सरासरी उत्पन्न फकत १,५७४ किग्रॅ. प्रतीं हेक्टरी जाता. भारतांत गंव हें एक मुखेल पीक जावन आसा. भारतांत चडशा सगळ्या राज्यांनी गंवांचें पीक काडटात. पूण उत्तर प्रदेश राज्यांतलो वाठार सगळ्यांपरस चड गंवाचे लागवडीखाल आसा.
गोंयांत गंवाची पिकावळ काडिल्ली दिसना.
जाती आनी प्रकार: जगांत गंवाच्यो १५ ते २० जाती सांपडटात. ह्या ट्रिटिकम वंशांतल्या वेगवेगळ्या जातींचें तीन विभाग केल्यात.
१. ट्रिटिकम बिओटिकम; ट्रि. मोनोकॉकम; २.ट्रि. डायकॉकम; ट्रि. तिमोफिवी; ट्रि. ड्युरम; ट्रि. टर्जिडम; ट्रि. पोलोनिकम; ट्रि. कार्थलिकम; ट्रि. डायकॉकम; ट्रि. ओरिएंटल. ३. ट्रि. स्पेल्टा; ट्रि. माचा, ट्रि. व्हॅव्हिलोव्ही; ट्रि. एस्टिव्हम, ट्रि. काँपॅक्टम; ट्रि. स्किरोकॉकम. हातूंतल्यो ट्रिटिकम एस्टिव्हम, ट्रिटिकम ड्युरम आनी ट्रिटिकम डायकॉकम ह्यो तीन जाती अर्थीक नदरेन म्हत्वाच्यो आसात. भारतांत ट्रि. एस्टिव्हम ही जात ८७% वाठारांत पिकयतात. ताचे फाटल्यान ट्रि. ड्यूरम ही १२% आनी ट्रि. डिकॉकम ही १% पिकयतात. चपाती आनी हेर बेकरीचे पदार्थ ट्रि. एस्टीव्हमपसून करतात. ट्रि. ड्यूरम ही जात बरे प्रतिची आसता. शेवयो, चपात्यो, पाव, केक हांचेखातीर ह्या गंवाचो वापर करतात. भायल्या देशांनी स्पॅगॅटी आनी मॅकरोनीखातीर ह्या गंवाचो वापर करतात. ट्रि. डायकॉकम ही जात फकत उत्तर भारतांतल्या तमिळनाडू, आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र आनी गुजरात हांगा ‘उपमा’ ह्या जिनसाखातीर वापरतात.
रोवप आनी वाडोवप: रोंप रोवंचे आदी जमीन नांगरून, २-३ फावट कोळपणी करून निवळ करतात. जमीन बरी भुसभुशीत जातकच ती पेटून घेतात. उपरांत शेतांत ७-१० दीस उदक दितात आनी जमीन ओली करून दवरतात. गंवाचें पीक थंड हवेंत बरें जाता. ७० से. ते २१० से. ह्या तापमानांत पिकाची वाड बरी जाता. गंवाक कमी प्रमाणांत पावस लागता. वर्सुकी २५ सेंमी. ते १७५ सेंमी. पावसाच्या प्रमाणांत गंवाची लागवड बरी जाता.
बियाणें रोयता आसतना वाठाराप्रमाण बियाणें वेंचून घेवन तांकां व्हिटावेक्स, थायरम वा ॲग्रोसान हीं चित्याआडचीं वखदां लायतात. उत्पन्न वाडपाचे नदरेन गंव फाव त्या वेळार रोवप म्हत्वाचें आसता. गंव रोवपाचो वेळ जमनीची ओलसाण, उदक शिंपणेची सोय आनी गंवाची पिराय हाचेर पातयेवन आसता. पांवसांत जावपी गंव चड करून तो ऑक्टोबर म्हयन्याचे दुसरे पंद्रशींत वा नोव्हेंबराचे सुर्वेक रोयतात. चड उत्पन्न दिवपी तशेंच मध्यम आनी व्हड पिरायेच्यो जाती नोव्हेंबराचे सुरवातीक लायतात. कमी पिरायेच्यो जाती नोव्हेंबरांत दुसरे पंद्रशींत लायतात.
वखद लायिल्लें बीं दरेक हेक्टराक १०० ते १२५ किग्रॅ. लागता. गंवाचें बीं पेरता आसतना दोन वळींनी २० ते २२.५ सेंमी. अंतर दवरतात तशेंच बीं ५ सेंमी. खोल रोयतात.
गंव चार पध्दतीन रोयतात. एक बीं शेतांत मारून वा रोवन, दुसरी पध्दत म्हळ्यार गंव जोताफाटल्यान पेरप, हातूंत हातांनी बीं चरयांनी घाल्यार ‘केरा’ अशें म्हण्टात. पूण बीं एके नळयेच्या आदारान चरयांनी उडयत जाल्यार ‘पडेरा’ म्हण्टात. तिसरे पध्दतींत सीड ड्रील ह्या यंत्रान बीं पेरतात (ड्रिलिंग). चवथ्या प्रकारांत डिब्लर ह्या यंत्राच्या आदारान जमनींत बुराक घालून (डिब्लिंग) बीं रोयतात. गंवाच्या पिकाक नत्र आनी स्फुरद हें सारें फाव त्या वेळार योग्य प्रमाणांत दितात.
गंवाक पयलें उदक बीं रोयतकच २० ते २५ दिसांनी दितात. दुसरें उदक बीं रोयतकच ४० ते ४५ दिसांनी म्हळ्यार फांटे फुटपाचे अवस्थेवेळार दितात. तिसरें उदक ७० ते ७५ दिसांनी दितात. चवथें उदक ९० ते ९५ दिसांनी म्हळ्यार गंवाक फुलां येतात तेन्ना दितात. पाचवें उदक गंवांत दूद तयार जावपाच्या वेळार म्हळ्यार सुमार ११०- ११५ दिसांनी दितात.
उत्पन्न आनी पीक: जेन्ना गंवाचीं पांनां आनी कांड हळडुवें जावन सुकपाक लागता तेन्ना गंवाची कापणी करतात. पीक चड सुकूंक दिल्यार जमनीर लोळपाचो संभव आसता. तशेंच हुंदीर, सुकणीं आनी किडी हांचेपसून लुकसाण जावपाचो संभव आसता. बरे प्रतीचो गंव मेळपाखातीर गंवाच्या दाण्यांत २५ ते ३०% ओलसाण आसूंक फाव. गंवाची कापणी केल्या उपरांत मळणी करून, वारो दिवन गंवाचे दाणे सुकोवन तातूंतली ओलसाण १०-१२% दवरतात. गंवाच्या बऱ्याभशेन केल्ल्या पिकापसून हेक्टराक ४५-५५ क्विंटल गंव उदका पुरवण आशिल्ल्या शेतीपसून मेळटात. पावसाचेर वाडिल्ल्या पिकपसून २०-२५ क्विंटल गंव मेळटा आनी २५० ते ३५० क्विंटल तण गोरवांच्या खावडीक मेळटा.
उपेग: गंवाचो चडसो उपेग मुखेल धान्य म्हूण करतात. तातूंत स्टार्च, प्रथिनां, चरबी, साकर, ओलसाण, क्रुड फायबर अशीं तत्वां आसतात तशेंच तातूंत नियासीन (Niacin) आनी थायामाइन (Thiamine) हीं जीवनसत्वां आसतात. गंवाच्या वट्ट उत्पादनांतलो सुमार ७४% खावपाखातीर, १५% जनावरांखातीर आनी उद्येगीक उत्पादनांत वापरतात. उरिल्लो ११% गंव बियाणाखातीर वापरतात. गंवापसून रवो, मैदो, कणो, पीठ अशे जायते पदार्थ मेळटात. गंवापसून जे खाद्यतेल काडटात, तातूंत व्हिटामीन ‘ई’ हें जीवनसत्व आसता. घरगुती वापरांत गंवाच्या दळून काडिल्ल्या पिठापसून चपाती, रोटी तशेंच लाडू, खीर आनी हेर जिनस करतात. गंवाच्या कण्यापसून खीर, शिरो, लरांव ह्या सारके पदार्थ करतात. गंवाचो हेर उपेग गोरवां आनी दुकरां हांचे खावडीखातीर जाता. दक्षिण भारतांत संस्कृतीक आनी धर्मीक कार्यांत गंवाचो उपेग करतात.
गंवांतल्यान मेळपी मुखेल द्रव्य ‘ग्लुटेन’ हो बेकरी धंद्यांतलें म्हत्वाचें घटक आसा. स्पंजासारको (Spongy, Cellular structure of bread) पदार्थ तयार करपाक ग्लुटेन उपेगी पडटा.
रोग आनी उपाय: गंवाच्या पिकाक ज्या रोगांपसून बादा जाता, ते अशे:
१. रस्ट (तांबेरा): हातूंत काळे, काफये कोराचे आनी हळडुवे अशे तीन तरांचे रस्ट (तांबेरा) आसतात. हाकालागून पानार, पानांच्या देंठार आनी कांडार दाग पडटात. हाचेर उपेग म्हूण कार्बोक्झीन ०.१% हाचो फवारो मारचो.
२. स्मट्स (चितो): हो रोग ‘उस्टिलागो ट्रिटिसाय’ ह्या चित्यापसून जाता. हाका लागून कणसांत द्रव्याच्या बदला काळी भुकटी आसता. ह्या रागाआड ‘व्हीटावेक्स बेनलेट’ हें वखद बियांक चोळचें.
३. बंट्स (Neovossia Indica): ह्या चित्यापसून हो रोग फुलांक लागता आनी दाणो जावंक दिना. कणस पिकून तयार जायसर हो रोग वळखप कठीण जाता. हाचेर उपाय म्हळ्यार गंवाचें बीं हून उदकांत (५४० से.) १० मिनटां बुडोवन दवरप आनी मागीर रोवप. गंवाक आल्टर्नेरिया आनी हेल्मिथोस्पोरियम ह्या चित्यापसून पानांचेर दाग
