पडटात. हाकालागून पानां सुकतात आनी दाण्यांचेर परिणाम जाता. ह्या रोगाक आळाबंदा हाडूंक ‘झायनेब’ ह्या वखदाचो फवारो मारतात.
गंवाक लश्करी कीड, खोडकिडो (कांडाक जावपी कीड), कटवर्म, शूटफ्लाय, मावो, माइटस, थ्रीप्स अश्यो जायत्यो किडी लागतात. ह्यो किडी ना करपाक फोस्फेमिडोन, मोनो क्रोटोफोस, डायमेथीएट हे सारकीं वखदां वापरतात. तशेंच गुदावांत गंवाक लागपी जायत्यो किडी आसतात. तांचेर मेलाथीऑन, पायरेथ्रम, इ.डी./सी.टी. असलीं वखदां वापरतात.
-एच्. आर. प्रभुदेसाय
ग: देवनागरी वर्णमालेंतलें ‘क’ वर्गांतलें तिसरें व्यंजन. हाचो उच्चार कंठांतल्यान जाता. संस्कृत भाशेंत ‘ग’ शब्दाक गाय, गौरी, गणेश, गोकुळेश्कर, गंधर्व अशे खूब अर्थ आसात.
ग-अक्षरविकास
ह्या वर्णाची पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनार हांगाच्या शिलालेखांत दिसता. मोडी लिपींतूय ही अवस्था दिसता. वर्तुळांशासारकी दिसपी ‘ग’ ची दुसरी अवस्था आनी बाराखडींतली दीर्घ ईकाराच्या चिन्हासारकी दिसपी तिसरी अवस्था इ. स. प. आनी दुसऱ्या शेंकड्यांतल्या मथुरा हांगाच्या लेखांत पळोवंक मेळटा. चवथी अवस्था जपानांत होर्युजीच्या मठांत मेळिल्ल्या उश्णीषविजयधारिणी ग्रंथाच्या ताडपत्री पुस्तकांत मेळटा. ह्या पुस्तकाचो काळ इ. स. चो शेंकडो अशें मानतात. हे उपरांत एक-दोन शेंकड्यांतूच आयचो वळणदार आनी रेखीव ‘ग’ तयार जालो.
-कों. वि. सं. मं.
गजांतलक्ष्मी: गजांतलक्ष्मी हें गजलक्ष्मीचें रुप. कांय लोक तिका गजांतलक्ष्मी म्हूण वळखतात, जाल्यार कांय लोक तिका गजलक्ष्मी म्हण्टात.
श्री लक्ष्मीदेवी कमळाचेर बशिल्ली वा उबी राविल्ली आसता. तिच्या हातांत कमळाचें फूल आसता. तशेंच तिचे दावे आनी उजवे वटेन एक एक हत्ती आसता. ते दोनूय हत्ती आपापले सोंडयेन देवीच्या मुकुटाचेर उदकान अभिषेक करतात. अशें हें लक्ष्मीचें रूप आसा. देखुनूच तिका गजांतलक्ष्मी वा गजलक्ष्मी अशें म्हण्टात.
समुद्रमंथनांतल्यान लक्ष्मी जेन्ना भायर सरून वयर आयली तेन्ना तिचेर दिगज्जांनी म्हळ्यार हत्तींनी भांगराच्या कळशांनी समुद्राचें उदक भरून आपलें सोंडयेन ते कळशे धरून लक्ष्मीच्या मस्तकाचेर उदकाचो अभिषेक केलो, अशें वर्णन श्री विष्णुपुराणांत आसा.
हत्ती हें वैभवाचें म्हळ्यारूच ऐश्वर्याचें प्रतीक मानतात आनी लक्ष्मी हें समृध्दीचें दैवत. देखून ह्या दोगांयकूय शिल्पकलेंत एकठांय हाडूंक हें रूप दाखयल्ल्यो मूर्ती केल्यात, अशें जाणकाराचें मत आसा.
गोंयांत फोंड्या तालुक्यांतल्या माशेल ह्या वाठारांत ‘गजलक्ष्मी कारयकारीण’ नांवाचें देवीचें एक देवूळ आसा. ते देवीचे कुळावी म्हाजन दैवज्ञ ब्राह्मण (शेट) समाजाचे आसात.
गजांतलक्ष्मीचे आनीक एक देवूळ फोंडें तालुक्यांतल्या वळवय गांवांत आसा. अशें म्हण्टात की, ज्या लोकांनी वळवय गांवाची वसणूक केली तांणी आपली कुलदेवता श्री गजांतलक्ष्मीची थापणूक केली. हे देवीची पाशाणाची मूर्त सुंदर आसा. ही देवी पार्वतीचे अवतार आसा आनी ती कमळाचेर विराजमान जाल्या देखूनच, तिका केलंबिका वा केळबाय अशींय दोन नांवां आसात. हे देवीचे दोनूय वटांनी रावन हत्ती तिका अभिषेक करतात. तशेंच तिच्या दोनूय वटांनी कलाकारांचो पंगड तिचें मनोरंजन करता.
गजांतलक्ष्मीच्यो मूर्ती गोंयाभायर भारतांत सांची, बोधगया, अमरावती, पितळखोरा, महाबलीपूरम् ह्या गांवांनी, जंय बौध्द आनी मध्ययुगांतली शिल्पकला आसा थंय आसात. तशेंच हेर देवळांच्या दारांवेल्या शिल्पांनी वा वण्टींचेर गजलक्ष्मीच्यो आकृती कोरांतिल्ले दिश्टी पडटात. वेरूळच्या कैलास लेण्यांभितर सरतकच, थंय एक भव्य मनोहर अशी गजलक्ष्मीची मूर्त आसा. ह्या शिल्पांत लक्ष्मीच्या कमलासना सकयल दोन नाग आसात.
दुसऱ्या शेंकड्यांतल्या अयोध्या आनी उज्जैन हांगाच्या राजाच्या नाण्यांचेर हे देवीचें चित्र कोंरातिल्लें आसा. तिसऱ्या शेंकड्यांतल्या कोसंबीच्या राजाच्या नाण्याचेर गजलक्ष्मीच्यो मूर्ती आसात. अझालिसेस, राजुहुल्ला आनी सोडासा ह्या परकी राजांनी एका काळांत भारताचेर सत्ता चलयल्ली, तांच्या नाण्याचेर गजलक्ष्मीच्यो मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसात.
-विनायक नारायण शेणवी धुमे
गझल: गझल हे एक वृत्तप्रकार जावन आसा, तेचप्रमाण तो एक काव्यप्रकार आनी गायनप्रकारूय आसा. इस्लामी संस्कृतायेकडल्यान भारतीय संगीताक मेळिल्ल्या गजालींमदीं ह्या गायन प्रकाराचो आस्पाव जाता.
पोरनें इराण (पर्शिया) हांगाच्या ह्या मोगागीताचो प्रकार भारतांत सुफी संतांक लागून पावलो. देव आनी भक्त हांचेमदलें नातें मोगी युगुलाचे परिभाशेंत उक्तें करपी ह्या संतांनी आपलीं प्रार्थनेचीं गीतां ‘गझल’ ह्या काव्यप्रकारांत रचलीं आनी तांकां संगीताचो रुपकार दितना भारतीय राग-तालांचो उपेग केलो. भारतांतल्या संगीताचें दायज आनी संगीताक निशिध्द मानपी इस्लामचो विशय ह्या दोगांयची भरसण म्हळ्यार हो गायनप्रकार.
तेराव्या शतमानांतलो सूफी संत ख्वाजा मोईनुद्दीन चिश्ती आनी खल्जी, तशेंच तुघलक साम्राज्याचो राजकवी अमीर खुसरो हाका लागून हो काव्यप्रकार सगळेकडेन पातळ्ळो. बऱ्याच मोगल बादशहांनी फुडें ह्या काव्य-गीत प्रकाराक आलाशिरो दिलो. निमाणो मोगल बादशहा बहादूरशाह जफर हाच्या दरबारांत गालिब आनी जौक अशे दोन नामनेचे शायर आशिल्ले. हेभायर जफर होय एक व्हड शायर आशिल्लो.
गझलांचीं बरींच कडवीं आसतात. दर दोन कडव्याच्या कुडक्याक ‘शेर’ अशें म्हण्टात. एका गझलांत उण्यांत उणे पांच आनी चडांत चड सतरा ‘शेर’ आसतात. पूण हेविशीं खंयचोच खास असो नेम नासता. शेरांतल्या दोन सारक्या कडव्यांक मेळून ‘मिसरा’ म्हण्टात. शेरांतले निमणे सुवातेर येवपी एकसारक्या उतरांक ‘रदीफ’ म्हण्टात. ताचें काव्यांतल्या यमका कडेन बरेंच लागींपण आसता. ह्या रदीफापयलीं येवपी आनी सारको आवाज आसपी उतरांक ‘काफिया’ अशें म्हण्टात. तांचें अनुप्रासाकडेन सारकेपण आसता. ज्या शेरांच्या दोनूय मिसरामदीं ‘रदीफ’ आनी ‘कफिया’ एकसारके आसतात, ताका ‘मताला’ म्हण्टात. गझलाचे सुर्वेक ‘मतला’ हो आसताच.
गझलाच्या पयल्या शेराक ‘स्थायी’ म्हण्टात आनी उरिल्ल्या हेर शेरांक ‘अमरे’ अशें म्हण्टात. चडकरून सगळ्या अंतऱ्यांच्यो चाली एकसारक्योच आसतात. ज्या रागांनी ठुमरी आनी टप्पा ह्या दोन गीतांचे प्रकार गायतात, तांचोच उपेग गझलांनी चड करून करतात. रागाचो विस्तार तशेंच रागाची शास्त्रोक्तता हांचेर मात चड भर दिनात. गझला वांगडचो ठेको दुसऱ्या शेरासावन नाजाल्यार पयल्या शेराच्या निमाण्या कडव्यासावन सुरू जाता. चडशे दादरा, रुपक, केरवा, पुश्तो हेच ताल वापरतात. पयलो शेर ‘विलंबित’ लयींत जाल्यार हेर ‘मध्य’ लयींत गायतात.
गझल गावपी नामनेच्या गायक-गायिकांमदीं सुंदराबाय, गोहरजान,
