दिसता. तैत्तिरीय संहितेंत हुंदराक ‘रुद्राचोपशु’ म्हळां. तेचपरी शिवपुराणांत शिवाक लंबोदर, गजेंद्रकुर्ण हीं विशेशणां लायल्यांत. त्रिनेत्र, भालचंद्र, नागबंधन हीं शिवाचीं खाशेलपणां गणपतीकूय लायिल्लीं दिसतात. ताचेवेल्यान शिव, रुद्र आनी गणेश हीं दैवतां अभिन्नरुप आशिल्लीं अशें दिसून येता. हातूंतल्यान फुडें शिवपुत्र आनी शिवगणांचो मुखेल गणेश ही कल्पना सिध्द जाली अशें दिसता.
गुप्तकाळापयलींच्या साहित्यांत गणपतीविशींचो स्पश्ट उल्लेख नाशिल्ल्यान तेचपरी ताच्या पयलींच्या काळांत लेगीत ताच्यो मूर्ती मेळूंक नाशिल्ल्यान आर्यांच्या दैवतांत गणपतीचो आस्पाव नाशिल्लो, अशें म्हणंप येता. फौचर हाच्या मताप्रमाण गणपतीच्या पूर्विल्लेपणाक ताका लागून बादा येना. गणपती ही आर्येतरांची पूर्विल्ली ग्रामदेवता आसूं येत, ह्या मताक अस्तंतेच्या तेचपरी भारताच्या विद्वानांनी तेंको दिला. हेर कांय ग्रामदेवतावांगडा गणपतीची मूर्त गांवाभायर झाडपोंदा आसताली. तिचे भक्त तिचेमुखार बळी दिवन तिका रगतान न्हाणयताले आसूं येता. शेंदूर लावप हें हनुमान आनी हेर ग्रामदेवतांप्रमाण गणपतीकूय लागता. तेचपरी रक्तवर्ण, तांबडें वस्त्र न्हेसप, तांबड्या फुलांची आवड, दूर्वा, मोदक ह्यो पूजेच्यो वस्तू ह्या कांय लक्षणांवेल्यान गणपतीच्या आर्येतर मुळाकडेन निर्देश जाता.
आर्येतरांचो जेन्ना आर्य संस्कृतायेंत आस्पाव जावंक लागलो तेन्ना तांची वेवस्था करप भाग जालें. आर्यांनी ह्या मनशांच्या चोम्याक ‘व्रात्य’ हें नांव दिलें (बौधायनांत वर्णसंकराक व्रात्य म्हळां). हे लोक विंगडविंगड जनावरांचीं रुपडीं घालून वावुरताले. ह्या लोकांची देवता हत्तीच्या रुपान आर्यसंस्कृतींत आयली. तिकाच ‘व्रातपती’ हें नांव पडलें.
इतिहासाच्या प्रवाहांत जायत्या जमातींच्या देवांचीं खोशालपणां एकठांय येवन अथर्वशीर्षांत वर्णन केल्लो गणपती सिध्द जालो. वैदीक संस्कृतायेंत हो गणपती आस्पावतना ब्रह्मणस्पतीकडेन ताचें सारकेपण पळेवन ताका ब्रह्मणस्पती म्हळ्यार गणपती अशें मानूंक लागले.
गुप्तकाळांत सद्या प्रचलित आशिल्लें गणपतीचें रूप सिध्द जालें. गणेशपुराणासारक्या साहित्याची निर्मणी जाली. गाणपत्यसंप्रदाय तयार जालो. बौध्दांनी तशेंच तंत्रमार्गीयांनी गणपतीचो आस्पाव आपल्या प्रणालींत केलो. तेन्नासावन नेपाळ, ब्रह्मदेश, थायलंड (सयाम), जपान, चीन, जावा, बाली, बोर्निओ आनी हेर शेजारी देशांतूय गणपतीचो प्रसार जालो. आयजूय ह्या देशांनी खाशेल्यो गणेशमूर्ती दिसतात. भारतांत हिमालयासावन रामेश्वरमेरेन हजारांनी गणेशस्थानां आसात. महाराष्ट्रांतल्या अष्टविनायकाच्या सुवातीची चड नामना आसा.
१९ व्या शतमानांत लोकमान्य टिळकान राश्ट्राभितर स्वतंत्रतायेची जागृताय निर्मूपाखातीर गणपतीच्या महात्म्याचो उपेग करून घेतलो. तेपासत ताणें भौशीक गणेशोत्सवाची परंपरा सुरू केली.
वर्णन: गणपतीच्या रुपाचीं जायतीं वर्णनां पुराणांत केल्लीं आसात. गणपत्यथर्वशीर्षांत गणपतीचें मूर्तिध्यान फुडलेतरेन दिलां:
एकदन्तं चतुर्हस्तं पाशमङ्कुशधारिणम् । रदं च वरदं हस्तैर्बिभ्राणं मूषकध्वजम् । रक्तं लम्बोदर शूर्पकर्णकं रक्तवाससम् । रक्तगन्धानुलिप्ताङ्ग रक्तपुष्पै: सुपूजितम् ।
अर्थ: एकदंत चार हातांचो, पाश आनी अंकूश धारण करपी, एका हातांत मोडिल्लो दांत आनी दुसरो हात ‘वरद’ मुद्रेंत, जाचें चिन्ह हुंदीर आसा असो . तांबड्या रंगाचो, व्हडल्या पोटाचो, सुपासारक्या कानांचो, तांबडें वस्त्र न्हेसपी, तांबडें गंध लावपी आनी तांबड्या फुलांनी पूजीत.
भारतीय चित्रकलेंत आनी शिल्पकलेंत गणपतीक दोन ते पांच मेरेन तकल्यो, एक ते तीन दांत दाखयल्ले आसतात. पयलीं तो दान हातांचो (परशु आनी मुळो हातांत घेतिल्लो) आशिल्लो. पूण फुडें ताका चार, स, आठ, धा आनी सोळा हात दाखोवपाक लागले. पुण्यांत तीन सोंडींचो गणपती आसा. तीन तोंडांचे गणपती जपानांत जाल्यार चार तोंडांचे कंबोडियांत आसात. गणपतीच्या गळ्यांत वा कमरेभोंवतणी सोरोप आसतात. हुंदीर हें ताचें चिन्ह आनी वाहन आसा. हेरंब गणपतीचें वाहन शिंव, तर मयुरेश्वराचें मोर आसता. हिमालयांत एक तकली नाशिल्लो ‘मुंडकटा’ गणपती आसा. गणेशपंचायतनांत नर्मदेंतलो तांबडो गुणो गणेश म्हूण दवरतात. कांय सुवातींनी शिवाभशेन गणेशाचीय लिंगरुपांत पूजा करतात. दावे सोंडेचो गणपती चड प्रचारांत आसा. उजवे सोंडेचो गणपती चड खर मानतात आनी कांय थाराविक घराणींच तो पूजतात. जायत्या सुवातींनी स्वयंभू आसात. ताका महासिध्दिदायक अशें म्हण्टात.
उत्सव: गणपतीचो जल्मदीस भाद्रपद शुक्ल ४ आसून त्या दिसाक ‘गणेश चवथ’ म्हण्टात. ह्या दिसा गणपतीची मूर्त पूजेक लायतात. ती दुसरे दिसा ऋषिपंचमीक पावयतात. हाका ‘देड दिसाचो गणपती’ म्हण्टात. कांय कडेन पांच, सात, णव, इकरा, एकवीस दीस लेगीत गणपतीचें पूजन जाता.
चवथीक गणपतीचें पूजन भारातांत व्हडा उमेदीन जाता. पूण तें चड भौशीक स्वरुपांत आसता. कोंकण, गोंय आनी हेर थोड्याच सुवातींनी गणपतीचें पूजन घराघरांनी जाता.
-कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद: चवथ (गणेश चतुर्थी).
गणपती संस्थान, खांडोळें: मूळ नावेली (दिवाडी) सावन सुमार इ. स. १५४० वर्सा हें दैवत खांडेपारा स्थलांतर जाल्लें. थंयच्यान तें नार्व्यां स्थलांतर जालें. सुमार इ. स. १७४९ वर्सा श्री गणपती दैवत नार्व्यांसावन स्थलांतर जावन अंत्रुज म्हालांतल्या खांडोळें गांवांत एका दोंगराचे कुशीक सुरक्षित जाग्यार श्री गणपतीच्या देवळाची स्थापना जाली. आयज लेगीत तें देवूळ खांडोळें गावांतूच आसा आनी त्या वाठाराक ‘श्रीगणपतीवाडो’ अशें म्हण्टात.
ह्या देवळांत मुखेल दैवत म्हळ्यार श्रीगणपती आनी ताचीं वांगडी दैवतां म्हळ्यार उजवेवटेन खास वेगळ्या देवळांत श्री शांतादुर्गा, श्री ग्रामपुरुष, गणपतीच्या गर्भागारांत श्रीपूर्वाचारी, श्री रवळनाथ,
