चलोवपाखातीर राजकी, सैनिकी, वसुली हांचे नदरेन आंकडेवार अभ्यास करचो पडलो. तातूंत जाणकार परदेशी प्रवाशांच्या वृत्तांतली भर पडली. कर्नल मॅकेंझीचें प्रवासवर्णन, लोगनचें मलबारवर्णन, बुकननचें मद्रास ते म्हैसूर, कानडा तें मलबार हांचें प्रवासवर्णन आनी १८१५ चें वॉल्टर हॅमिल्टनचें ‘ईस्ट इंडिया गॅझेटीअर’, १८५४ त एडवर्ड थॉर्नटनचे ईस्ट इंडिया कंपनीच्या कारभाराखालच्या प्रदेशांचे गॅझेटीअर उजवाडाक आयले. १८५७ पयलींच डिस्ट्रिक्ट स्टॅटिस्टिकल अकाउंट्सचें जिल्ह्यांच्या आंकडेवार वृत्तांताचें काम हातांत घेतिल्लें. १८६६ वर्सा, रिचर्ड टेंपल हाणें मान्य अर्थान मध्य प्रांतांतल्या जिल्ह्याचें अधिकृत गॅझेटीअर उजवाजावपाखातीर फुडाकार घेतलो. मुंबय इलाख्याच्या दरेक जिल्ह्याचें गॅझेटीअर सरकारी आदेशाप्रमाण जेम्स एम्. कँबेल हाणें तयार केल्लें. तातूंत त्या त्या जिल्ह्याचें भौगोलिक वर्णन, उत्पन्न, लोकसंख्या, शेतकी, भांडवल, वेपार, इतिहास, जमनीचो महसूल, न्याय, भौशीक दुडवां-येवजण अशा खूब विशयांचो तपशील दिल्लो. हेच धर्तेर हेर इलाख्यांत आनीक कांय संस्थानांत गॅझेटीअर तयार जाले. प्रांतिक सरकाराच्या ह्या यत्नांत एकसूत्रताय नाशिल्ली. देखून हिंदुस्थान सरकारान मध्यवर्ती सत्तेखाला ‘इंपीरिअल गॅझेटीअर’ उजवाडावपाची विल्यम विल्सन हंटर हाची सुचोवणी १८७१ वर्सा मान्य केली. हंटर हो मोटो विद्वान आनी व्हड तांकीचो प्रशासक आशिल्लो. ताच्या मार्गदर्शनाखाल १८८१ वर्सा ‘इंपीरिअल गॅझेटीअर’ चे ९ खंड प्रसिध्द जाले. १८८२ वर्सा ‘Indian Empire, its history , peoples and products’ पुस्तक उजवाडाक आयलें. १८८१ ची जनगणना आनी देशाच्या जिवितांत नेटान घडून येवपी बदल हांकां अनुसरून १८८५ वर्सा ‘इंपीरिअल गॅझेटीअर’ चे दसरे आवृत्तीचे १४ खंड आयले. पूण ह्या शेंकड्याचे सुर्वेक ते कालबाह्य (outdated) थारायिल्ल्यान लॉर्ड कर्झनचे प्रेरणेन १९०७-०९ ह्या काळांत २६ खंडांची निवळायिल्ली आवृत्ती उजवाडाक हाडली. ताच्या पयल्या ४ खंडांत हंटरच्या ‘इंडियन एंपायर’ हाची निवळायल्ली आवृत्ती, फुडल्या खंडांत वळेरी आनी नकाशे अशी रचना आशिल्ली. प्रांत आनी जिल्हे हे घटक धरून तांचेय अशेच गॅझेटीअर आयले. कांय संस्थानांनीय आपापलीं माहिती पुस्तकां काडलीं. फाटल्या ५० वर्सांत असो सर्वंकष अभ्यास जालो ना. फकत आंकडेवार वळेरी प्रसिध्द जायत गेली.
उपरांतच्या काळांत देशांत आनी देशाभायर क्रांतीकारक बदल घडून आयले. देखीक: आशियाई राश्ट्रांची स्वतंत्रताय, आफ्रिकेक संवसारीक प्रस्नांत मेळिल्ली म्हत्वाची सुवात, वसाहतवाद नश्ट जावप, विज्ञानतंत्रज्ञानाक लागून पोरन्या अर्थीक आनी समाजीक संस्थांनी जाल्लो बदल, भारताचें स्वातंत्र्य म्हाझुजाउपरांतची उद्योगीक उदरगत, शिक्षणाचो प्रसार, लोकांच्या नैतिक आनी मनासिक प्रवृतींत जाल्लो बदल, राजकी आनी समाजीक जिवितांत घडून आयिल्लो बदल, प्राकृतीक रचना आनी हवामान, ह्या सगळ्या विशयांची नव्या गिन्यानाप्रमाण परत बरपावळ करप गरजेचें आशिल्लें. देखून, एप्रिल १९५१ त केंद्रीय गॅझेटीअर पुनर्रचनेची येवजण मौलाना आझाद हाणें संसदेंत मांडली. केंद्र शासनान भारतीय स्वरुपाचो खंड आनी राज्य शासनांनी जिल्हावार नवे गॅझेटीअर तयार करचे अशें थारायलें. गॅझेटीअर पुनर्रचनेक सगळ्यांत पयलीं मुंबय राज्यान १९४९ त सुरवात केली. १९५४ वर्सा ‘पुणे खंड’ उजवाडाक आयलो. हेर राज्यांनीय आपापले खंड तयार करपाक सुरवात केली. वर्णक्रमान खंड तयार करीनासतना जिल्हा गॅझेटीअरांची अखिल भारतीय वळेरी करची अशें थारायलें. जिल्हा गॅझेटीअर जातकच राज्य गॅझेटिअर युनिट आनी फेब्रुवारींत ताचेखातीर सेंट्रल ॲडव्हायझरी बोर्ड स्थापन जालो. ऑगस्ट १९५९ वर्सा प्रा. हुमायून कबीर हाची बोर्डाच्या अध्यक्षपदाखातीर नेमणूक जाली. वट्ट ३०० जिल्हा गॅझेटीअर जावपाचे आसात.
‘इंपीरिअल गॅझेटीअर ऑफ इंडिया’ चें नवें रूप ‘गॅझेटीअर ऑफ इंडिया: इंडियन युनियन’ अशें आसून ताचे संकल्पित चार खंड आसात: १. देश आनी लोक २.इतिहास आनी संस्कृताय ३. अर्थीक संरचना आनी घडामोडी ४. प्रशासन आनी भौशीक कल्याण. हे खंड इंग्लीशींत बरोवप चालू आसून तातूंतलो पयलो खंड १५ ऑगस्ट १९६५ दिसा उजवाडाक आयली. दरेक खंडांतलें प्रत्येक प्रकरण त्या त्या विशयातल्या अधिकारी तज्ञान बरयल्लें आसतलें. नव्या गॅझेटीएरापसून शासकांक आनी जनतेक शिक्षण मेळटालें. तातूंत वस्तुस्थिती वांगडाच स्वतंत्र भारताचो विचारधारा, ध्येयां आनी महात्वाकांक्षा हांचेंय चित्रण आसतलें.
‘गोंय, दमण आनी दीव’ गॅझेटीअर: गोंय, दमण आनी दीव संघप्रदेश १९ डिसेंबर १९६१ ह्या दिसा मुक्त जातकच पयलेच खेपे भौगोलिक रचना, लोक, समाज-जिवीत, धर्म आनी संस्कृताय हांचे संबंदी व्यापक माहिती दिवपी ‘संघप्रदेशाचें गॅझेटीअर’ उजवाडावपाचें थारायलें. तेखातीर २ मे १९७० ह्या दिसा गोंय, दमण आनी दीव गॅझेटीअर तयार तरून उजवाडावपाखातीर गॅझेटीअर संपादकीय मंडळाची स्थापना जाली. गोंय, दमण आनी दीवाचो गॅझेटीअर गोंय, दमण आनी दीव अशे वेगवेगळे तीन विभाग आशिल्ल्या एकाच जिल्हा खंडाच्या रुपान उजवाडावपाचें थारायलें. ह्या गॅझेटीअरचो नमुनो सेंट्रल गॅझेटीअर युनीट, शिक्षण मंत्रालय खातें, भारत सरकार, नवी दिल्ली हांणी थारायलो आनी तांच्या पालवान आनी मार्गदर्शनाखाल गॅझेटीअरचें काम सुरू जालें.
१९४७ च्या भारतीय स्वातंत्र्याउपरांत आनी १९६१ च्या गोंय, दमण आनी दीव च्या सुटकेउपरांत गोंयांत राजकी, समाजीक, अर्थीक आनी हेर मळांचेर नवे-नवे बदल घडून आयले. हे सगळे बदल मतींत घेवन अद्ययावत अशी सगळी माहिती आंकडेवारीसयत ह्या गॅझेटीअरांत संग्रहीत केली. ह्या गॅझेटीअरांत फुडल्या विशयांक धरून गोंय, दमण आनी दीवची माहिती आस्पावल्या: सामान्य माहिती, इतिहास, लोक आनी समाजजीण, प्रशासकीय आनी अर्थीक वेवस्था, बँकींग आनी वेपार, येरादारी आनी उद्देगधंदे, येणावळ खातें, शेतकी आनी सिंचन खातें, शिक्षण-संस्कृती, कायदो आनी सुवेवस्था, समाजीक भलायकी खातें आनी हेर खातीं, भौशिक जिवीत आनी आपवावुरपी समाजीक संस्था आनी प्रक्षेणीय स्थळां ह्या गॅझेटीअराचें खाशेलेपण म्हळ्यार हातूंत गांव, शारां, नगरां आनी खेडीं हांची तक्तेवार (tabular form) रुपान दिल्ली निर्देशिका (directory) तेभायर हेर वळेऱ्यो आनी परिशिश्टां आनी दरेक विभागांत दिल्लो रंगीत जिल्हो, नकाशा हाकालागून ह्या गॅझेटीअरांतली माहिती खूब व्यापक धर्तीची जावन आसा. ह्या गॅझेटीअराचें संपादन व्ही. टी. गुणे हाणें केलां. हें गॅझेटीअर २८ मार्च १९७९ ह्या दिसा उजवाडाक आयलें.
-कों. वि. सं. मं.
गॅबर, डेनिस: (जल्म: ५ जून १९००, बुडापेस्ट हंगेरी; मरण: ८ फेब्रुवारी १९७९, लंडन).
एक नामनेचो ब्रिटीश भौतिकीविज्ञ. ‘होलोग्राफी’ (भिंगविरयत त्रिमितीय छायाचित्रण) तंत्राचो जनक. ताचें शिकप बुडापेस्ट आनी बर्लिन हांगाच्या तांत्रिक विद्यालयांनी जालें. सिमेन्स कंपनींत १९२७-३३ ह्या काळांत ताणें संशोधन अभियंता म्हूण काम केलें. १९३३ त तो ब्रिटनाक गेलो आनी थंय १९३४-४८ ह्या काळांत टॉमसन-ह्यूस्टन कंपनीत ताणें संशोधक अभियंता म्हूण काम केलें. १९४८-५८ त तो लंडन विद्यापीठाच्या ‘इंपिरियल कॉलेज ऑफ सायन्स अँड टॅक्नॉलॉजी’ च्या इलेक्ट्रॉनिकी विभागांत प्रपाठक आशिल्लो. हेच संस्थेंत १९५८ सावन अनुप्रयुक्त इलेक्ट्रॉनिकीचो प्राध्यापक म्हूण ताणें काम केलें.
गॅबर हाचो होलोग्राफीचो सोद ‘नेचर’ ह्या नेमाळ्यांत १९४८ त पत्ररुपान उजवाडाक आयिल्लो. होलोग्राफीवरवीं नवें सूक्ष्मदर्शीय तंत्र मेळटलें, ह्या हेतान ताणें ही कल्पना मांडिल्ली. पूण तांत्रिक आडमेळ्यांक लागून ही कल्पना १९६० मेरेन प्रत्यक्ष स्वरुपांत येवंक पावसीना. ते उपरांत म्हळ्यार लेसरच्या सोदाउपरांत कलासंबंध्द (coherent)
